Οι «Λαζαρίνες της Αιανής» είναι παλαιότατο έθιμο κατά το τριήμερο (Παρασκευή, Σάββατο του Λαζάρου και Κυριακή των Βαΐων). Στο διάστημα αυτό γυναίκες συμμετέχουν σε διάφορα δρώμενα με κορυφαίο το «Τσιντζιρό» των Λαζαρίνων, τον τρανό χορό το Σάββατο του Λαζάρου. Τις εκδηλώσεις παρακολουθεί μεγάλος αριθμός πολιτών από την Αιανή και την ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης και της Δυτικής Μακεδονίας.
Το έθιμο των Λαζαρίνων υφίσταται από τους χρόνους της Τουρκοκρατίας στην Αιανή. Πολλοί μελετητές το συνδέουν με την ανάσταση της φύσης και συμπεραίνουν ότι παραπέμπει στην προχριστιανική αντίληψη για τον θάνατο και την αναγέννηση της φύσης (πρβ. Τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης). Άλλοι, επίσης, συνδέουν τις Λαζαρίνες με την εθνική παλιγγενεσία και την προσδοκία για απελευθέρωση του γένους (και συνεπώς την «ανάστασή» του). Βέβαια, το έθιμο των Λαζαρίνων με διάφορες παραλλαγές υφίστατο σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και της Κάτω Ιταλίας (Μεγάλη Ελλάδα) στα νεότερα χρόνια.
Στην Αιανή δεν έπαψε, όσο μπορούν να θυμούνται και οι γηραιότεροι κάτοικοι της Αιανής, να τελείται αδιαλείπτως μέχρι και σήμερα, κουβαλώντας από εκατοντάδες χρόνια όλο το πολιτιστικό φορτίο ενός διαχρονικού και εις το διηνεκές εθίμου.
Οι κάτοικοι της Αιανής είναι ζυμωμένοι και ταυτισμένοι απολύτως με τις Λαζαρίνες και κάθε χρόνο η τέλεση του εθίμου αποτελεί σημείο αναφοράς της κωμόπολης της Αιανής και της γύρω περιοχής. Αισθάνεται κανείς ότι συμμετέχει σε μια λαμπερή γιορτή και με δεδομένο ότι το έθιμο συντελείται μέσα στη Σαρακοστή και στην έναρξη της Μεγάλης Εβδομάδας κάθε χρόνου, ο κάτοικος και επισκέπτης της Αιανής παίρνει μια πρόγευση της αναστάσιμης χαράς, που θα προκύψει μια βδομάδα αργότερα με την ανάσταση του Κυρίου.
Η ταυτότητα του λαϊκου δρωμένου των «Λαζαρίνων» της Αιανής
Ανάμεσα στα πολλά λαϊκά δρώμενα κορυφαία θέση στη λαϊκή τελετουργία της Αιανής κατέχει το δρώμενο των «Λαζαρίνων». Οι «Λαζαρίνες» της Αιανής διατηρούν ακέραια μέχρι σήμερα όλη την λαμπρότητα, με την οποία τελούνται επί αιώνες, και συγκινούν όλους τους κατοίκους της Αιανής και της περιοχής της, από το μικρότερο παιδί μέχρι και τον μεγαλύτερο πολίτη της. Πώς αλλιώς να εξηγηθεί το γεγονός ότι επί αιώνες και αδιαλείπτως μέχρι σήμερα ολόκληρη η κοινωνία της Αιανής συστρατεύεται, οργανώνει τις «Λαζαρίνες» και συμμετέχει ενεργά στην επιτέλεσή τους;
Λαζαρίνες ονομάζονται τα κορίτσια, τα οποία συμμετέχουν στις τριήμερες λαϊκές εορταστικές εκδηλώσεις,που αρχίζουν την Παρασκευή, παραμονή του Λαζάρου, κορυφώνονται το Σάββατο του Λαζάρου και λήγουν την Κυριακή των Βαΐων. Το όνομα «Λαζαρίνες» οφείλεται στην εορτή του Λαζάρου, γιορτή γύρω από την οποία στους χριστιανικούς χρόνους δημιουργήθηκε και παγιώθηκε το λαϊκό αυτό δρώμενο.
Το έθιμο των Λαζαρίνων υφίσταται από τους χρόνους της Τουρκοκρατίας στην Αιανή. Πολλοί μελετητές επισημαίνουν τις αρχαιοελληνικές ρίζες του εθίμου, το συνδέουν με την ανάσταση της φύσης και συμπεραίνουν ότι παραπέμπει στην προχριστιανική αντίληψη για τον θάνατο και την αναγέννηση της φύσης (πρβ. τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης). Στους χριστιανικούς, ωστόσο, χρόνους συνδέθηκε με το όνομα και την Ανάσταση του Λαζάρου. Άλλοι, επίσης, συνδέουν τις Λαζαρίνες με την εθνική παλιγγενεσία και την προσδοκία για απελευθέρωση του γένους (και συνεπώς την «ανάστασή» του). Ταυτοχρόνως, το έθιμο των «Λαζαρίνων» εξυπηρετούσε κοινωνικές ανάγκες. Τα κορίτσια δεν είχαν την άνεση να κυκλοφορούν ούτε ήταν αποδεκτό να συμμετέχουν στις κοινωνικές δραστηριότητες. Η γιορτή, λοιπόν, του «Λάζαρη» ήταν η καλύτερη ευκαιρία, κυρίως για τις κοπέλες σε ηλικία γάμου, να βγουν στην πλατεία για να τις δούνε οι νέοι. Γίνονταν τα λεγόμενα νυφοδιαλέγματα, που κατέληγαν σε αραβώνες και αργότερα σε γάμους.
Η περιγραφή των δρώμενων του εθίμου
Στον εορτασμό του «Λάζαρη» παίρνουν μέρος μόνο κορίτσια. Όχι αγόρια. Μια βδομάδα νωρίτερα από το Σάββατο του Λαζάρου (τον Φτωχολάζαρη, όπως λέγεται) συγκεντρώνονται κορίτσια (έφηβες και νέες) σε σπίτι φιλενάδων τους για να προετοιμάσουν τη γιορτή των Λαζαρίνων και να συγκροτήσουν την ομάδα (μπλίκι), με την οποία θα γυρίσουν στο χωριό το επόμενο Σάββατο, και να καθορίσουν τον τόπο, όπου θα γίνει το κονάκι, δηλαδή η κοινή συγκέντρωση το βράδυ της Παρασκευής προ του Λαζάρου.
Αφού προγραμματίσουν τη σειρά επίσκεψης στα σπίτια του χωριού και άλλες λεπτομέρειες, στήνουν ανάποδα μια πυροστιά (μεταλλικό τρίποδο που μπαίνει σε φωτιά) και επίσης ανάποδα μια μεγάλη γάστρα (παλιότερα χρησίμευε για να ψήνονται οι πίτες και φαγητά). Μέσα τοποθετούνε ένα άγριο λάχανο (λάπατο) κι ένα προσφώλι (αυγό για να γεννούν οι κότες). Στη συνέχεια πηδούν όλες οι Λαζαρίνες πάνω από τη γάστρα. Η αντίληψη είναι ότι θα είναι σιδερένιες, αν περάσουν τη γάστρα (υγιείς). Όποια όμως ακουμπά στη γάστρα θα κιτρινίσει, όπως το αυγό, θα πρασινίσει, όπως το λάπατο, και θα μαυρίσει, όπως η γάστρα.
Όλη η εβδομάδα από το Σάββατο του «Φτωχολάζαρου» έως το Σάββατο του «Λάζαρη» περνά μέσα στον πυρετό της προετοιμασίας για τη λαμπρή τελετή των Λαζαρίνων. Κάθε οικογένεια, που έχει κορίτσι (από τη μικρότερη ηλικία των 3-4 ετών έως και τις μεγάλες γυναίκες (60-70 ετών) διαθέτει, φυλαγμένη στο σπίτι τη στολή των Λαζαρίνων. Η στολή για κάθε ηλικία (μικρά κοριτσάκια, έφηβες, νέες σε ηλικία γάμου, παντρεμένες γυναίκες) διαφοροποιείται. Η μάνα κάθε κοριτσιού βγάζει τη στολή με όλα τα κοσμήματα που τη συνοδεύουν (φώτο), την τακτοποιεί, την αερίζει και είναι έτοιμη για το Σάββατο του Λαζάρου.
Η Παρασκευή είναι η μέρα, κατά την οποία πραγματοποιείται το κονάκι. Οι έφηβες και νέες κοπέλες (12-18/20 ετών) συγκεντρώνονται στο σπίτι κάποιας από την ομάδα, φέρνουν κεράσματα και φαγητά, από το σπίτι της η καθεμιά, πίνουν, τραγουδάνε και ετοιμάζουν την ομάδα που θα περιηγηθεί την επομένη μέρα, του Λαζάρου, όλα τα σπίτια της Αιανής. Η κάθε ομάδα στήνεται σε δυάδες, ενώ επιλέγουν ένα μικρό κορίτσι 8-10 χρονών, για να κρατήσει το καλάθι, όπου την επομένη οι νοικοκυρές του χωριού θα βάλουν αυγά ή και φιλοδωρήματα.
Το Σάββατο από τις πρωινές ώρες οι Λαζαρίνες επισκέπτονται πρώτα και προσκυνούν την εκκλησία της Παναγίας στο κέντρο του χωριού (παλιότερα κάποιες ομάδες προσκυνούσαν πρώτα στην εκκλησία του Αϊ-Θανάση (μετόχι Μονής Ζάβορδας). Στη συνέχεια γυρνάνε όλα τα σπίτια με πρώτα το σπίτι του παπά και των δασκάλων.
Το απόγευμα στην πλατεία του χωριού τελείται ο χορός «Τσιντζιρό», όπου όλες οι Λαζαρίνες από τη μεγαλύτερη σε ηλικία μέχρι τη μικρότερη (120-150 λαζαρίνες) συμμετέχουν σε έναν μεγάλο χορό. Τραγουδούνε όλες με το στόμα σε αντιλαβές. Ξεκινάνε πρώτα οι μεγαλύτερες, που γνωρίζουν και τα τραγούδια, και επαναλαμβάνουν οι υπόλοιπες. Στην αρχή του χορού πιάνονται οι νέες κοπέλες σε ηλικία γάμου, οι οποίες φοράνε στεφάνι στο κεφάλι με άσπρα άνθη (που προοιωνίζει τα στέφανα του γάμου). Τα τραγούδια που παραδοσιακά τραγουδάνε σχετίζονται κατά βάση με τον έρωτα, τη γυναικεία ομορφιά, την αγάπη, τη σχέση με τον άντρα. Η εικόνα που δημιουργείται είναι εντυπωσιακή. Πολλά χρώματα (πολύχρωμες στολές), ήχοι με τα τραγούδια των Λαζαρίνων, φωνές και χαρά. Είναι μια πρόγευση της αναστάσιμης χαράς του Πάσχα. Ο μεγάλος χορός «Τσιντζιρό» διαρκεί 2 ώρες περίπου.
Μόλις αρχίσει να σκοτεινιάζει, οι Λαζαρίνες, μαζί με τους επισήμους και τον κόσμο καταλήγουν στη μεγάλη αίθουσα του πνευματικού κέντρου της Αιανής, όπου γίνεται το τελικό «κονάκι», που σηματοδοτεί και το κλείσιμο της λαμπρής γιορτής των «Λαζαρίνων». Εκεί προσφέρονται διάφορα κεράσματα (πίτες, γλυκά, κρασί, ξηροί καρποί κ.ά.) ενώ οι Λαζαρίνες μαζί με τον κόσμο τώρα πια χορεύουν και αποχαιρετούν τη μέρα του Λαζάρου.
Την Κυριακή των Βαΐων, μετά τον εκκλησιασμό στήνεται ένας χορός στο πραύλειο της Εκκλησίας. Συμμετέχουν σ’ αυτό γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας (παντρεμένες), κάποιες ντυμένες με τη στολή της Λαζαρίνας, άλλες με τα κοσμικά ρούχα τους. Εκεί ολοκληρώνονται οι τελετουργίες του τριημέρου.
Η Αιανή σήμερα και η ιστορία της
Η Αιανή είναι κωμόπολη (2.500 κατοίκων περίπου), βρίσκεται 20 χιλιόμετρα νότια από την πόλη της Κοζάνης και ανήκει στην Επαρχία Κοζάνης. Είναι γνωστό ότι, μετά από συστηματικές ανασκαφές της αρχαιολογικής υπηρεσίας, που ξεκίνησαν το 1983, αποκαλύφθηκε δίπλα στη σύγχρονη Αιανή, η αρχαία Αιανή, «πόλις Μακεδονίας» (ετυμολογικά: πόλις αιώνια, απέραντη στον τόπο και στον χρόνο), πρωτεύουσα του αρχαίου βασιλείου της Ελίμειας. Η αρχαία Αιανή αποτέλεσε για αιώνες το σπουδαιότερο οικονομικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής της Άνω Μακεδονίας. Οι εξαιρετικής σημασίας αρχαιότητες, που αποκαλύφθηκαν στη γη της Αιανής (αρχαία πόλη και βασιλική νεκρόπολη), έδωσαν νέα διάσταση στην ιστορία της Άνω Μακεδονίας, καθώς και της υπόλοιπης Μακεδονίας.
Στην Αιανή και σε θέσεις πέριξ της σημερινής Αιανής υπάρχουν πολλοί ναοί βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου (Κοίμηση Θεοτόκου, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Νικόλαος, ναός Αγίου Ταξιάρχη, Άγιος Νέστορας, Αγία Παρασκευή κ.α.), στοιχείο, το οποίο τεκμηριώνει ότι και στα μεσαιωνικά χρόνια η κοινωνία της Αιανής ήταν ακμαία.
Στα νεότερα χρόνια η Αιανή ανέπτυξε και διατήρησε έναν ισχυρότατο λαϊκό πολιτισμό, ο οποίος σκιαγραφεί ένα μεγάλο μέρος της ταυτότητας της σημερινής Αιανής και υπομνηματίζει τη διαχρονία του πολιτισμού στην αιανιώτικη κοινωνία. Πολλά λαϊκά δρώμενα λαμβάνουν χώρα και σήμερα στην κοινωνία της Αιανής και έλκουν την καταγωγή τους από το βάθος των αιώνων. Η διατήρηση για αιώνες των λαϊκών εθίμων εξηγείται από το γεγονός ότι η κοινωνία της Αιανής είναι πολυπληθής (άρα, πάντα βρίσκονται οι άνθρωποι που στηρίζουν τέτοιες δράσεις) και ταυτοχρόνως έχει διατηρήσει τον αγροτικό της χαρακτήρα, ακόμα και σήμερα (άρα μπορεί να διατηρεί στον πολιτισμικό της πυρήνα δρώμενα λαϊκής έμπνευσης και τελετουργίας).
Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη
Δρ Αρχαιολόγος
