Τοξικοί γονείς. Τοξικοί άνθρωποι. Τοξικές σχέσεις. Ο νέος όρος του «τοξικού» που έχει εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια αγγίζει πολλούς ανθρώπους και πολλές πλευρές της ύπαρξής μας. Όλοι μας κάποια στιγμή στη ζωή μας έχουμε υπάρξει τοξικοί. Άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο. Οι τοξικές συμπεριφορές μπορεί να δηλητηριάσουν τις σχέσεις μας. Να τις αλλάξουν και να τις διαστρεβλώσουν, όσο δεν αναγνωρίζουμε και δεν συνειδητοποιούμε ότι κάτι πάει λάθος.
Ένα δύσκολο ζήτημα και μια πρόκληση για τους εφήβους και τα παιδιά (πολλές φορές και για τα ενήλικα παιδιά) αποτελούν οι τοξικές και χειριστικές συμπεριφορές των γονέων τους. Αδιαμφισβήτητα, οι γονείς είναι άνθρωποι. Όλοι οι άνθρωποι κάνουν λάθη και αυτό είναι και το υγιές. Ωστόσο, όταν οι γονείς δεν αντιλαμβάνονται τα λάθη τους ως «λάθη», τα επαναλαμβάνουν και δεν κάνουν κάτι για να τα διορθώσουν τότε γεννιέται η τοξική συμπεριφορά με καταστροφικές πολλές φορές συνέπειες για το παιδί (οποιασδήποτε ηλικίας).
Για να μη σε κουράσω με τα εισαγωγικά, σου παραθέτω παρακάτω κάποιες συμπεριφορές από την πλευρά των γονέων, οι οποίες όταν έχουν διάρκεια στο χρόνο και αρκετή ένταση μπορεί να δημιουργήσουν όχι μόνο πρόβλημα στη σχέση μεταξύ γονέα – παιδιού αλλά και προβλήματα στην ψυχική υγεία του παιδιού μακροπρόθεσμα.
Οι τοξικοί γονείς:
Ασκούν έντονη κριτική σε ό,τι κάνει το παιδί
Ιδιαίτερα τα έφηβα παιδιά διακατέχονται από την περιέργεια και την ανάγκη τους να ανακαλύψουν τον κόσμο. Πειραματίζονται και είναι ανοιχτά σε νέες προκλήσεις. Αυτό είναι ένα κομμάτι της ηλικίας τους και είναι απόλυτα φυσιολογικό. Από την άλλη τα μικρότερα παιδιά διακατέχονται από την παιδικότητά τους. Μπορεί ακόμη να μη έχουν αναπτύξει όλες εκείνες τις δεξιότητες (κοινωνικές, γνωστικές, επικοινωνιακές) ώστε να μπορούν να διακρίνουν τι είναι επιτρεπτό και τι όχι. Επίσης, πρόκειται για μια φυσιολογική και υγιής ανάπτυξη. Οι τοξικοί γονείς, λοιπόν, σχεδόν πάντα αγνοούν το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού και ασκούν συνεχώς κριτική σε ό,τι κι αν κάνει το παιδί. Τονίζουν το αρνητικό της προσπάθειάς του και είναι αρκετά «τσιγγούνηδες» στα μπράβο και στην επιβράβευση σε αυτά που το παιδί έχει καταφέρει.
Συνήθως αντιδρούν υπερβολικά
Η υπερβολική αντίδραση σε κάτι που μπορεί να πει ή να κάνει το παιδί, είναι χαρακτηριστικό των τοξικών γονέων. Συνήθως δεν «ακούν» το παιδί, με την έννοια να το κατανοήσουν, να δουν τι κρύβεται πίσω από αυτό που έκανε ή είπε. Η πρώτη τους αντίδραση είναι υπερβολική αδιαφορώντας για το βαθύτερο νόημα των πράξεων του παιδιού. Δεν δίνουν χώρο και χρόνο στο παιδί, ώστε να εκφραστεί και να αναφέρει τους λόγους που αποφάσισε να κάνει ή να πει κάτι. Δεν το ρωτάνε καν πολλές φορές. Απλώς αντιδρούν, φωνάζουν, βρίζουν, νευριάζουν χωρίς να δίνουν καν την ευκαιρία στο παιδί να εξηγήσει. Αυτή η υπερβολική αντίδραση μπορεί να οδηγήσει το παιδί στην επανάληψη των πράξεων του και έπειτα να πυροδοτηθεί η υπερβολική αντίδραση των γονέων, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος αντιδράσεων και τοξικότητας.
Δίνουν διπλά μηνύματα
Τα διπλά μηνύματα έχουν να κάνουν με το κοινώς «άλλα λέω κι άλλα κάνω». Πολλές φορές τα παιδιά παραπονιούνται ότι οι γονείς δεν κρατάν το λόγο τους ή μπορεί να αμφισβητήσουν σε δημόσιες συζητήσεις αυτά που οι γονείς παρουσιάζουν στους τρίτους, γιατί ξέρουν πως αυτά που λένε δεν ισχύουν. Τα διπλά μηνύματα μπορεί να καταστρέψουν την εμπιστοσύνη του παιδιού προς το γονέα, μπορεί να απογοητεύσουν το παιδί και να οδηγήσουν σε έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους ανθρώπους γενικότερα. Ένα παράδειγμα διπλού μηνύματος είναι όταν οι γονείς αναφέρουν ότι δεν έχουν πρόβλημα με το εάν καπνίσει το παιδί τους αρκεί να το ξέρουν και να μην τους το κρύψει. Ωστόσο, έχοντας αυτό υπόψιν, όταν το παιδί πάει και το λέει στο γονιό, αυτός αντιδρά υπερβολικά και το κρίνει, με αποτέλεσμα το παιδί να νιώθει ότι δεν μπορεί να προβλέψει αλλά και να εμπιστευτεί το γονιό και στο τέλος, προτιμά να κρατάει μυστικά και να ενεργεί κρυφά.
Χρησιμοποιούν συναισθηματικούς εκβιασμούς και ευαίσθητα ζητήματα
«εγώ που σ αγαπάω τόσο και θυσίασα για εσένα τη δουλειά μου για να σε μεγαλώσω…», «θα με πεθάνεις μια ώρα νωρίτερα με αυτά που κάνεις…», «Δεν σέβεσαι που είμαι άρρωστος/η….»
Σας φαίνονται γνώριμες οι παραπάνω εκφράσεις; συχνά οι γονείς που δεν μπορούν να βρουν άλλους αποτελεσματικούς και βοηθητικούς τρόπους για να κάνουν το παιδί να κάνει αυτό που θέλουν, καταφεύγουν σε χειριστικές συμπεριφορές χρησιμοποιώντας ευαίσθητα ζητήματα ώστε να χτυπήσουν στο «φιλότιμο» που λέμε και να «αναγκάσουν» το παιδί να κάνει αυτό, που υπο άλλες συνθήκες δεν θα έκανε. Μια τέτοια χειριστική συμπεριφορά δείχνει ότι δεν είμαστε ανεκτικοί στην ανάγκη του παιδιού να μην θέλει να κάνει αυτό που του ζητήσαμε, αγνοώντας ότι είναι και το ίδιο άνθρωπος, όπου όπως κι εμείς κάποιες φορές δεν θέλουμε να κάνουμε κάτι, έτσι κι αυτό μπορεί να μην θέλει (κι έχει κάθε δικαίωμα να μην θέλει). Οι χειριστικές συμπεριφορές γεμίζουν έντονες ενοχές και τύψεις το παιδί, τις οποίες πολλές φορές δυσκολεύεται σε μεγάλο βαθμό να διαχειριστεί, καταφεύγοντας σε άλλα είδη διαχείρισης όπως είναι ο αυτοτραυματισμός.
Είναι υπερβολικά ελεγκτικοί – δεν σέβονται τα φυσικά και συναισθηματικά όρια του παιδιού
Είναι εξαιρετικά σημαντικό να μην ξεχνάμε πως και τα παιδιά είναι άνθρωποι και χρειάζονται τον χώρο και τον χρόνο τους ώστε να ανακαλύψουν τον εαυτό τους, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες τους. Οι τοξικοί γονείς συχνά το ξεχνάνε αυτό και παραβιάζουν την προσωπική ζωή του παιδιού και το δικαίωμα που έχει να βάζει όρια. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα παραβίασης φυσικών ορίων είναι ο γονιός που εισβάλει στο δωμάτιο του παιδιού, χωρίς να χτυπάει την πόρτα. Αυτό δείχνει τον μη σεβασμό προς το πρόσωπο του παιδιού, ενώ υποννοεί και την πεποίθηση ότι το παιδί είναι κτήμα του γονιού που δεν έχει δικαίωμα να έχει προσωπική ζωή. Από την άλλη ένα παράδειγμα συναισθηματικών ορίων είναι όταν το παιδί λέει στο γονιό να σταματήσει να το ρωτάει για κάτι προσωπικό του ή να σταματήσει να του φωνάζει και να του τονίζει τα αρνητικά του και ο γονιός επιμένει και συνεχίζει χωρίς να σέβεται αυτό που του λέει το παιδί. Τα παιδιά, των γονιών που δεν σέβονται τα όρια, είναι αρκετά εσωστρεφή και συχνά βιώνουν έντονη καταπίεση που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην κατάθλιψη.
Είναι υπερβολικά ελεγκτικοί
Πολλές φορές οι γονείς παρακολουθώντας την επικαιρότητα αλλά και τον τρόπο που έχει εισβάλει το διαδίκτυο στη ζωή των νέων παιδιών τρομοκρατούνται, με αποτέλεσμα να προβαίνουν σε συμπεριφορές που επιβαρύνουν το παιδί. Είναι απόλυτα κατανοητή η ανάγκη των γονέων να προστατέψουν τα παιδιά τους, ωστόσο η παρακολούθησή των προσωπικών αντικειμένων (π.χ. κινητό) ή η φυσική παρακολούθηση, όχι μόνο δεν κατευνάζει τον φόβο τους αλλά αντίθετα τον εντείνει. Οι γονείς που κοιτάν κρυφά το κινητό του παιδιού τους ή το παρακολουθούν έξω, ώστε να δουν τι κάνει και που πάει, παραβιάζουν την ιδιώτικότητα που κάθε παιδί δικαιούται να έχει και καταστρέφουν τη σχέση εμπιστοσύνης με το παιδί. Όταν το παιδί αντιληφθεί ότι παρακολουθείται από το γονιό, κρυφά, θα αισθανθεί πολύ άσχημα για τον εαυτό του και είναι πολύ πιθανό να κάνει αρνητικές σκέψεις σχετικά με την αυτοεκτίμηση του.
Συγκρίνουν συνεχώς το παιδί τους με κάποιο άλλο
«Η τάδε γιατί πήρε καλύτερους βαθμούς….;», «γιατί δεν κάνεις παρέα με την τάδε που είναι πολύ καλό κορίτσι…??»
Η σύγκριση με άλλα παιδιά μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολη για το παιδί. Ακούγοντας το γονιό του να το συγκρίνει με άλλους, βιώνει συχνά ματαίωση και καταβάλλει υπερβολική προσπάθεια να ικανοποιήσει τους γονείς. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα καταπιεστική συπεριφορά, που μπορεί οι γονείς να τη χρησιμοποιούν για να εγείρουν τον εγωισμό και το πείσμα του παιδιού τους, ωστόσο, αυτό που καταφέρνουν τελικά είναι να το αποδυναμώνουν και να υπερτονίζουν τα αρνητικά σημεία του, συμβάλλοντας στη δημιουργία ανασφαλειών και χαμηλής αυτοπεποίθησης.
Συχνά έχουν παράλογες και υπερβολικές απαιτήσεις
Πολλές φορές είναι δύσκολο για τους γονείς να συνειδητοποιήσουν ότι κάτι που αρέσει στους ίδιους μπορεί να μην αρέσει στο παιδί τους. Άλλες φορές πάλι έχουν μια διαστρεβλωμένη εικόνα για τις δυνατότητες που έχει το παιδί τους, με αποτέλεσμα να το «αναγκάζουν» να κάνει πράγματα στα οποία εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να ανταποκριθεί και στο τέλος να έρχεται η αποτυχία. Οι υπερβολικές και παράλογες απαιτήσεις δημιουργούν στο παιδί έντονο άγχος, προκειμένου να καταφέρει να τις πετύχει και όταν αυτό δεν γίνεται αισθάνεται ματαίωση και έντονο το αίσθημα της ανικανότητας. Επιπλέον, είναι συχνό φαινόμενο η πίεση που βιώνεται εξαιτίας των υπερβολικών απαιτήσεων των γονέων να εσωτερικεύεται, από την πλευρά του παιδιού, με τέτοιο τρόπο που στο τέλος να παίρνει τη μορφή των κρίσεων πανικού.
Αγνοούν τις προσωπικές ανάγκες του παιδιού και δεν το ακούν
Εμείς οι ψυχολόγοι όταν χρησιμοποιούμε την λέξη «ακούω» εννοούμε «αντιλαμβάνομαι, κατανοώ». Δυστυχώς, οι τοξικοί γονείς δεν «ακούν» τις ανάγκες των παιδιών, θεωρώντας ότι είναι μικρά ακόμη για να έχουν ανάγκες. «Και τι ανάγκες να έχεις εσύ;». Η συγκεκριμένη φράση λέγεται συχνά από γονείς προς τα παιδιά. Κι όμως, όπως είπαμε και παραπάνω, τα παιδιά είναι άνθρωποι που έχουν ανάγκες. Μπορεί να είναι διαφορετικές από των ενηλίκων αλλά δεν παύει αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν. Οι τοξικοί γονείς παραβλέπουν αυτές τις ανάγκες, με αποτέλεσμα το παιδί να καταπιέζεται και πολλές φορές να μην επεξεργάζεται καν αυτές τις ανάγκες, οι οποίες θα κάνουν σίγουρα την εμφάνισή τους αργότερα με έναν όχι και τόσο εποικοδομητικό τρόπο (κατάθλιψη, αυτοτραυματισμός, νυχτερινή ενούρηση, κρίσεις πανικού).
ΠΡΟΣΟΧΗ: αν αναγνωρίσατε κάποιες από τις παραπάνω συμπεριφορές στον εαυτό σας, τις οποίες όμως έχετε προσπαθήσει να διορθώσετε και αντιλαμβάνεστε ότι δεν αποτελούν βοηθητικούς τρόπους σύνδεσης με το παιδί, δεν σημαίνει ότι είστε ένα τοξικό γονέας.
Αν ωστόσο, πιάσατε τον εαυτό σας να υιοθετεί τις περισσότερες από τις παραπάνω συμπεριφορές για αρκετό διάστημα και αν βλέπετε ότι εξαιτίας αυτών των συμπεριφορών η σχέση σας με το παιδί χαρακτηρίζεται από αρνητικό πρόσημο, τότε θα ήταν καλό να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας, ώστε να συζητήσετε για τον πως μπορείτε να κάνετε αυτές τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές, λειτουργικές.
Μια τοξική συμπεριφορά μπορεί να μεταμορφωθεί και να γίνει λειτουργική και βοηθητική αρκεί να τη συνειδητοποιήσει και να την αντιληφθεί το άτομο ως τοξική.
Είναι εξαιρετικά σημαντικό να βλέπουμε και να αντιμετωπίζουμε τα παιδιά ως ανθρώπους, που έχουν καλές και κακές ημέρες. Όπως εμείς, μπορεί να σηκωθούμε στραβά ένα πρωί και να μην θέλουμε να μας μιλήσει κανένας, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τα παιδιά. Η διαφορά μας είναι, ίσως, ότι εμείς οι ενήλικοι (και όχι πάντα), επειδή ακριβώς έχουμε αναπτύξει όλες τις δεξιότητες μας μπορούμε να διαχειριστούμε λίγο καλύτερα τις δυσκολίες, τις προκλήσεις, τις δύσκολες μας μέρες. Τα παιδιά απλώς είναι στο δρόμο που ανακαλύπτουν αυτούς τους τρόπους. Κάποιους θα τους υιοθετήσουν και κάποιους όχι. Δεν είμαστε εκεί για να τους κρίνουμε. Αλλά για να τους βοηθήσουμε να βρουν τους καλύτερους γι αυτούς.
Σε ευχαριστώ πολύ που διάβασες το άρθρο μου… δεν το θεωρώ καθόλου αυτονόητο!
Πηνελόπη Μελίδου
MSc Ψυχολόγος Υγείας
Βας. Σοφίας 30, Πτολεμαίδα
Πολλά συγχαρητήρια για το άρθρο. Πολύ βοηθητικό και κατατοπιστικό.
Το άρθρο περιγράφει οτι ακριβώς κάνει το 90% των γονέων .