Το έθιμο πού αποτελεί το θέμα τής ανακοίνωσής μου, προέρχεται από το χωριό Κορυφή (παλαιότερα λεγότανε Μπόρσα) τής περιοχής Βοΐου. Πριν, όμως, προχωρήσω στην περιγραφή του εθίμου και στην ερμηνεία του, θεωρώ σκόπιμο να εντοπίσω γεωγραφικά το χωριό, στο οποίο το επισήμανα.
Η Κορυφή είναι ένα από τα χωριά τής επαρχίας Βοΐου, του νομού Κοζάνης. Από την πρωτεύουσα του νομού, την Κοζάνη, απέχει 75 χλμ., και βρίσκεται σε υψόμετρο 930 μ., γι’ αυτό και η Επιτροπή μετονομασιών, έδωσε στο χωριό το όνομα «Κορυφή». Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, την οποία αναφέρει και ό Κορυφιώτης δάσκαλος, Λάζαρος Παπαϊωάννου, στη μελέτη του: «Η Κορυφή Βοΐου», η Κορυφή – Μπόρσια, ιδρύθηκε από κατοίκους μικροοικισμών της περιοχής, πού είχαν καταστραφεί, στα τέλη του 17ου ή τις αρχές του 18ου αι. Εξ άλλου, ιστορικά εξακριβωμένο είναι, ότι ή περιοχή Βοΐου, κατοικούνταν στην αρχαιότητα, από δωρικά φύλα… Στα χρόνια της σκλαβιάς, όταν οι διωγμοί των Ελλήνων, στην Ήπειρο, βρίσκονταν σε έξαρση κατά διάφορες χρονικές περιόδους, καταφύγανε στις απρόσιτες βουνοκορφές του Βοΐου, και πολλοί Ηπειρώτες. Συγκεκριμένα, για την καταγωγή των κατοίκων τής Κορυφής, ότι είναι ηπειρωτική, γράφει και ό Λάζαρος Παπαϊωάννου, πού αναφέραμε προηγουμένως.
Το έθιμο στο οποίο αναφέρομαι, μου το έκανε αρχικά γνωστό, ένας άλλος Κορυφιώτης, επίσης, δάσκαλος, συνταξιούχος τώρα, ό Παναγιώτης Ζιώτας, πού διαμένει στην Έδεσσα, ό οποίος μνημόνευσε, μάλιστα, και συγκεκριμένο περιστατικό, πού συνέβη, πριν 50-55 χρόνια, στην αδελφή του πατέρα του, Πανάγιω Ζιώτα. Ως τόσο για να μην έχω, εγώ προσωπικά, καμιά αμφιβολία, αποτάθηκα και σε άλλους Κορυφιώτες, οι οποίοι μου επιβεβαίωσαν, όλα όσα μου είπε, σχετικά με το έθιμο, ό Π. Ζ., καθώς και το συγκεκριμένο περιστατικό.
Το έθιμο έχει, ακριβώς, έτσι: Στην Κορυφή, όταν ένα παλικάρι ερωτεύονταν μια κοπέλα, και τη ζητούσε σε γάμο, αλλά τόσο η ίδια, όσο και οι δικοί της, απαντούσαν αρνητικά, στο αίτημά του, τότε εκείνο κατέφευγε στο δικαίωμα πού του παρείχε το έθιμο, για το οποίο μιλούμε. . . Ν’ αρπάξει το μαντήλι πού φορούσε η κοπέλα στο κεφάλι της, πού σε όλες τις λαϊκές γυναικείες φορεσιές, απαντά, δεμένο, καθώς είναι γνωστό, με διαφόρους τρόπους. Αν το κατόρθωνε, η κοπέλα ήταν υποχρεωμένη να τον πάρει άντρα της. Γι’ αυτό, όταν το παλικάρι πραγματοποιούσε την αφαίρεση του μαντηλιού, απ’ το κεφάλι τής αγαπημένης του, προσπαθούσε να κοινοποιηθεί το γεγονός, σε όλο το χωριό, επιδεικνύοντας το μαντήλι, σαν αδιάψευστο τεκμήριο. Πρέπει, ν’ αναφερθεί, ότι το έθιμο αυτό, είχε ισχύ νόμου, και υπερχρέωνε, ρητώς, την κοπέλα και τούς δικούς της, να τελεσθεί, οπωσδήποτε ό γάμος, με τον ανεπιθύμητο γαμπρό. Άλλωστε, από τη στιγμή, πού ό ανεπιθύμητος γαμπρός, τής είχε αρπάξει το μαντήλι, απ’ το κεφάλι, ανήκε αποκλειστικά και μόνο σ’ αυτόν. Κανείς άλλος νέος του χωριού, δεν είχε δικαίωμα να την ζητήσει σε γάμο.
Όπως διαπίστωσα, συνεχίζοντας την έρευνά μου, και σε άλλα χωριά τής περιοχής Βοΐου, το περίεργο αυτό, εκ πρώτης όψεως, έθιμο, απαντούσε και σ’ αυτά. Συγκεκριμένα αναφέρω τη Δαμασκηνιά, χωριό τής ίδιας περιοχής, από το οποίο κατάγεται και ό φίλος σύνεδρος του Συμποσίου μας, Αλέξανδρος Μπακαΐμης, παλαιότερα, όπως αναφέρουν τα ηλικιωμένα άτομα ήταν καθιερωμένο.
Το έθιμο τής Κορυφής Βοΐου, στο οποίο αναφερόμαστε, αλλά και άλλων χωριών, τής περιοχής αυτής, πού βρίσκονται σε άμεση σχέση μ’ αυτό, φέρνει στο νου μας, την πανελλήνια δοξασία για τις Νεράιδες, σύμφωνα με την οποία, αν ένας θνητός, κατορθώσει ν’ αρπάξει τον πέπλο απ’ το κεφάλι μιας Νεράιδας, εκείνη υποχρεωτικά τον ακολουθεί, και γίνεται σύζυγός του. Γνωστό, όμως, είναι ότι οι Νεράιδες τής Νεοελληνικής μυθολογίας, επιβιώνουν τις Νύμφες
—Νηρηίδες, Δρυάδες, Αμαδρυάδες κλπ.— τής αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας. Αλλά και η παράδοση, για αρπαγή, από θνητό, πέπλου Νεράιδας πού έχει σαν συνέπεια, να τον παντρευτεί, πρέπει να ξεκινά από τις ίδιες ρίζες, με το έθιμο τής Κορυφής. Τα αρχαία ελληνικά γαμήλια έθιμα, όπως αποφαίνεται σχετικά ό πατέρας τής Νεοελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης «. . . Οι μύθοι ούτοι και αί δοξασίαι, μετάγουσιν ημάς εις ευρύτατον συναφή κύκλον παραδόσεων, αφηγουμένων, πώς θνητός έλαβεν γυναίκα θεάν ή θαυμαστήν το κάλλος, δαίμονα, διά δόλου ή διά τής βίας, κατασχών φορέματα αυτής. Πολυπληθείς φέρονται παρά τω ημετέρω λαώ, τοιαύται παραδόσεις.. . Ο θνητός εραστής, κατά τας παραδόσεις ταύτας, καταλαμβάνει λουομένας τας νύμφας, αρπάζει τας πτέρυγας ή το δέρμα, ή το όστρακον τα ενδύματα, αλλά κατά τας πλείστας, μόνον το μαντήλι της κεφαλής, ήτοι τον πέπλον τής ερωμένης.
Εν τη αρχαία ελληνική μυθολογία, δεν ευρίσκομεν απαράλλακτον τινά μύθον, λέγει ό Πολίτης, υπάρχουν όμως πολλά τεκμήρια, ότι δεν ήτο άγνωστος εις τούς Έλληνας. Ο Περσεύς, εμυθολογείτο ως αφαιρέσας από τας Νύμφας, τα θαυμάσια αυτών κτήματα, την κυνήν τα πέδιλα. Τής δε υπό του θεού εκβιάσεως θεάς, αίς γάμον, ανθισταμένης, και ποικίλας μεταβαλούσης μορφάς, φέρονται παραδείγματα, εν τοις μύθοις, περί Διός και Νεμέσεως, περί Πηλέως και Θέτιδος, παραπλήσιοι δε είναι οι μύθοι, περί ομοίου καταναγκασμού υπό ήρωος εναλίου θεού, οίοι οι περί Μενελάου και Πρωτέως, εν επεισοδίω τής Οδύσσειας, ο περί Ηρακλέους και του Αλίου γέροντος ή του Νηρέως, ή του Τρίτωνος. Εν πάσει τούτοις, δεν αναφέρεται. . . ή αφαίρεσις ενδύματος του βιαζομένου. Αλλ’ απίθανον, δεν είναι ότι, εν αρχή, τοιούτον τινά πυρήνα είχον οι μύθοι. Νομίζω δ’ ότι ίχνη τούτου διαγινώσκονται εν τη παρά τη Σχολιαστή τής Ιλιάδος, εκ του Ερατοσθένους ληφθείση ιστορία καθ’ ήν ό Ερμής υφείλετο τας αισθήτας λουσμένων θεών . . . Θα προσέθετον εις τούτον και τον παρά Πτολεμαίω του Ηφαιστίονος μύθον, περί αφαιρέσεως των πτερών της Άρκης του Αχιλλέως… Δεν πρέπει, όμως, να παρέλθω αμνημόνευτον τούτο, ότι στοιχεία τινα του απασχολούντος ημάς μύθου, αναφαίνονται εν τοις παραστάσεσι των αρχαίων, περί Φορκίδων Γραιών. Ταύτας αφαιρέσας λάθρα, τον μόνον οφθαλμόν αυτών, εβίασεν ό Περσεύς, να τον βοηθήσωσιν εις εκτέλεσιν άθλου του. Ο Αισχύλος τας επονομάζει κυκνοφόρους, μεταγενέστερος, δε, βυζαντινός ποιητής, κυκνοειδείς, όπερ μας υπενθυμίζει τας κυκνείους παρθένας των παραδόσεων πολλών ευρωπαϊκών λαών. Και ό πέπλος δε, ον αφαιρεί εις τας προκειμένας παραδόσεις, ό θνητός εραστής, αποτελεί χαρακτηριστικόν γνώρισμα των Γραιών, ως μαρτυρούσι τα παρ’ Ησιόδω επίθετα αυτών, εύπεπλος, κροκόπεπλος. . .»
Πριν παραθέσω ακόμη ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από την ίδια πραγματεία του πατέρα τής ελληνικής λαογραφίας, Ν. Πολίτη, από το οποίο προβάλλει καθαρά ή σχέση, τής αρπαγής του μαντηλιού απ’ το κεφάλι της κοπέλας, σύμφωνα με το έθιμο πού αναφερόμαστε, με αρχαία γαμήλια έθιμα, θεωρώ απαραίτητο, να επικαλεσθώ και την άποψη του καθηγητού τής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Κώστα Ρωμαίου, αναφορικά με τη σημασία του μαντηλιού —του κεφαλόδεσμου—, του ομηρικού «Κρήδεμνου», τής Λευκοθέης νύμφης, πού πρέπει, λέγει, θαυματουργές να κατέχει ιδιότητες.
Από τη θέση πού παίρνει ό καθηγητής Κ. Ρωμαίος, πού παραθέτουμε σε υποσημείωση, προβάλλει η δύναμη πού συμπυκνώνει, κατά πανάρχαιη αντίληψη το μαντήλι—κεφαλόδεσμος «κρήδεμνο», πού με την αφαίρεσή του, χάνεται απ’ αυτήν πού το φορεί, και την καθιστά, κατά κάποιο τρόπο, ανίσχυρη ν’ αντισταθεί στη θέληση, εκείνου πού της το αφαιρεί… Εξ άλλου, ό Ν. Πολίτης, στη συνέχεια τής σχετικής πραγματείας του, πού μεγάλο μέρος της, μεταφέραμε προηγουμένως, διατυπώνει καθαρά, όπως θα δούμε, τη γνώμη του σχετικά με την καταγωγή των μύθων και των δοξασιών, για αρπαγή του πέπλου Νεράιδας, καθώς και σχετικών, με το έθιμο τής Κορυφής, εθίμων, στα οποία αναφέρεται. «. . . Πιθανόν, δε φαίνεται, λέγει, ότι έθιμόν τι γαμήλιον, είναι η αφετηρία της γενέσεως δοξασιών και μύθων, περί αρπαγής του πέπλου άλλου φορέματος του όντος όπερ διά ταύτης γίνεται υποχείριον του άρπαγος. Διότι, αληθώς, τα παλαιότερα γαμήλια νόμιμα, έσχον ροπήν εις την διάπλασιν ιδεών και δοξασιών, μάλιστα, δ’ εκείνων και εκλιπόντων διετηρήθη, επί μακρούς αιώνες, η μνήμη, υπό τον τύπον συμβόλων, κατά την τελετήν του γάμου. Εν τούτων είναι, η δι’ αρπαγής της γυναικός, συντέλεσις του γάμου, σύμβολον δε τής αρπαγής, παλαιότατον και συνηθέστατον, είναι η αφαίρεσις του πέπλου της νύμφης, υπό του ανδρός ή η αντικατάστασις των ενδυμάτων αυτής, και η αφαίρεσις τριχών τής κεφαλής της. Παρά τής αρχαίοις Έλλησι, μέρος σπουδαίον τής τελετής του γάμου, ήταν τα αποκαλυπτήρια ή οπτήρια, ούτω κληθέντα, διότι αφαιρουμένου του πέπλου, έβλεπεν ό γαμβρός την νύμφην. Αι απεικονίσεις του ιερού γάμου του Διός και της Ήρας, του προτύπου των γάμων των θνητών, παριστώσι τον θεόν αφαιρούντα τον πέπλον της συζύγου. Αναφέρονται δε προσέτι, παρά τοις αρχαίοις και αφαιρέσεις τριχών της νύμφης, την προτεραίαν του γάμου, του κεκρυφάλου και των ενδυμάτων, όπερ εφόρει ή κόρη . . . Αλλά πολλής προσοχής, λέγει, άξιον είναι, σημερινόν γαμήλιον έθιμον, εξηγούν την εν ταις παραδόσεσι του καθ’ ημάς λαού, αναφερομένην αρπαγήν του μανδηλίου της κεφαλής Νεράϊδας… Ενιαχού της Καλαβρίας, η αφαίρεσις τής καλύπτρας, υποχρεοί την κόρην να νυμφευθή τον αρπάσαντα, αν μη γυνή έγγαμος, δώση εις αυτήν, αμέσως την ιδικήν της… Δεν είναι ξένον και άγνωστον και εις ημάς και το έθιμον τούτο, λέγει. Και ενιαχού τής Ελλάδος, αρπαγή του μανδηλίου, από της κεφαλής παρθένου, θεωρείται σημείον αρραβώνος, αναγκάζεται δε αύτη να νυμφευθή τον αρπάσαντα. Περίεργος δίκη, περί τοιαύτης πράξεως, γενομένης εν Καματερώ της Αττικής, εδικάσθη εν τω Πλημμελειοδικείω τής ημετέρας πόλεως, την 22αν Μαΐου 1892. Ευλόγως, άρα, δυνάμεθα να εικάσωμεν ότι εις τα τοιαύτα έθιμα οφείλουσι τη γένεσιν οι μύθοι και αι δοξασίαι, περί χειρώσεως τινός, δι’ αρπαγής ενδύματος ή περιβλήματος αυτού. . . ».
Από όσα λέγει ό Ν. Πολίτης τα οποία στηρίζει σε κείμενα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, γίνεται φανερό ότι η καταγωγή του εθίμου τής Κορυφής, και των άλλων, φυσικά παρόμοιων εθίμων, αλλά και η δοξασία πού αναφέρεται στην υποχρέωση μιας Νεράιδας να παντρευτεί το θνητό πού θ’ αρπάξει τον πέπλο του κεφαλιού της, οφείλονται σε αρχαία γαμήλια έθιμα, πού απεικονίζονται και σε έργα τής ελληνικής τέχνης.
Από τις πληροφορίες πού μας δίνει ό Ν. Πολίτης, προκύπτει ότι στην Αττική, καθώς και στην Καλαβρία τής Νότιας Ιταλίας, πού αποτελούσε, όπως είναι γνωστό, κατά την αρχαιότητα, τμήμα τής Μεγάλης Ελλάδας —Magna Grecia— όπου και σήμερα υπάρχουν χωριά στα οποία μιλούν μιά ελληνική διάλεκτο οι κάτοικοί τους και έχουν, μάλιστα, συνείδηση της ελληνικής καταγωγής τους, υπήρχε παραπλήσιο έθιμο. .. Ερευνώντας, πάντως, τους τόμους του Δελτίον τής Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας, βρήκα, σε βιβλιογραφικά σχόλια, περιγραφή του εθίμου, την οποία και παραθέτω. «. . . Υπό την επιγραφήν, ‘La Scapiliata’ (σελ. 78-79), αναφέρεται στο βιβλιογραφικό σχόλιο, ό Rafaele Corso, πραγματεύεται, περί συνηθείας τινός, επιχοριαζούσης εν ιταλικαίς χώραις, ιδία τής μεσημβρινής Ιταλίας, και δη εν Καλαβρία. Εν τη εντεύθεν Καλαβρία, ως μαρτυρεί Dorsa, 1884, σελ. 82, ό μελετών να λάβη σύζυγον νεάνιδα τινά, την περιμένει, εν ημέρα εορτής, είτε εις την εκκλησίαν, είτε εις το κατώφλιον τής οικίας της, και αφαιρών το κάλυμμα τής κεφαλής αυτής, μανδήλιον ή πέπλον, απέθετε επ’ αυτής τον πίλον του, επιλέγων: «είσαι γυναίκα μου». Εις δε την Βασιλικάτην, αντί του καλύμματος της κεφαλής, ό ερωμένος αρπάζει το τεμάχιον του κοκκίνου υφάσματος, με το οποίον τα κορίτσια καλύπτουν το στήθος τους. Και αλλαχού αφήρει το κάλυμμα της κεφαλής ή απέκοπτε βόστρυχον τής κόμης της κόρης, φιλών, ταυτοχρόνως αυτήν ή εισερχόμενος αιφνιδίως εις την οικίαν της, ήρπαζε το καλύπτον τους ώμους της σάλιον. Ότι δε αι τοιαύται συνήθειαι είναι αρκούντως παλαιαί, αποδεικνύεται διά τής παραθέσεως διατάξεων επιχωρίων νόμων, τιμωρούντων την αρπαγήν του καλύμματος τής κεφαλής γυναικός, ήτις εσκόπει, ως φαίνεται, την τέλεσιν γάμου.
Ανασκευάζων τας προτεινομένας ερμηνείας του εθίμου, υπό άλλων Ιταλών λαογράφων, ό Corso, χαρακτηρίζει ευλόγως αυτό, ως γαμήλιον. Το εξηγεί, δε, ως τύπον συνοπτικόν, αναφέρει το βιβλιογραφικόν σχόλιον του Δελτίου τής Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας, πού αναφέραμε, καθιστώντα έγκυρον γάμον, συναπτόμενον εν σπουδή, άνευ συναινέσεως τής οικογενείας τής νύμφης. Κατά τούς μέσους χρόνους, παρατηρεί, ότε τύποι και σύμβολα εκύρουν τας γαμηλίους συμβάσεις, πολλώ πλείονα των σήμερον τηρουμένων, ήσαν συχναί αι τελέσεις αυτοσχεδίων ή κρυφίων γάμων, παραλλήλως προς τούς κανονικούς, τούς συναπτομένους συμφώνως προς την καθεστηκυίαν τάξιν. Το θράσος και η βία, αναπληρώνει τούς τακτικούς, δι’ ατάκτου τινός τύπου, ομοίως προς εκείνους συντελουμένου δημοσία . . .».
Τόσο η περιγραφή του εθίμου τής Καλαβρίας, όσο και το σχετικό σχόλιο, πού παραθέσαμε, είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά, για την επιβίωση, με τη μορφή εθίμων, αρχαίων γαμήλιων συμβόλων, σε πολλές περιοχές στις οποίες είχε απλωθεί ό ελληνικός κόσμος, και έξω από τον ελλαδικό χώρο. Βλέπουμε ότι το έθιμο τής Κορυφής και των άλλων χωριών τής περιοχής Βοΐου, παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες, μ’ εκείνο των χωριών της Καλαβρίας . . . Στο σημείο αυτό, πρέπει να μη μας διαφύγει και η ακόλουθη λεπτομέρεια, πού αναφέρεται στην περιγραφή του σχετικού εθίμου τής Καλαβρίας, πού βρίσκεται σε άμεση σχέση, από το ένα μέρος με παλαιότερα —αρχαία— γαμήλια νόμιμα, ανάμεσα στα οποία, αναφέρεται, όπως λέγει και ό Ν. Πολίτης, όχι μόνο η αφαίρεσις του πέπλου τής νύμφης, αλλά και τριχών τής κεφαλής της. Και τούτο, γιατί στο έθιμο τής Καλαβρίας, έχουμε και αποκοπή βοστρύχου τής κόμης τής Κόρης, αντί τής αρπαγής του πέπλου της… Αλλ’ αν στην Κορυφή, έχουμε την αρπαγή του μαντηλιού, του κεφαλιού, πού ταυτίζεται με τον γαμήλιο πέπλο, των αρχαίων γαμήλιων εθίμων, σε άλλους ελληνικούς τόπους, διαπιστώσαμε, ύστερα από σχετική έρευνά μας, ότι επιβιώνει το αρχαίο γαμήλιο νόμιμο, τής αποκοπής «τριχών τής κεφαλής», με στόχο τον εξαναγκασμό, σε γάμο. Συγκεκριμένα αναφέρω δυό σχετικά έθιμα… Το ένα είναι του χωριού Πολίτσανη τής Β. Ηπείρου, και μου το έκανε γνωστό, ό από εκεί καταγόμενος εκπαιδευτικός και λαογράφος Μενέλαος Ζώτος. Σ’ αυτό το χωριό, όταν ένας νέος συναντούσε άρνηση απ’ τούς γονείς κοπέλας, πού αγαπούσε και επιθυμούσε να παντρευτεί, έκοβε την κοτσίδα της. Ο γάμος, ύστερα απ’ αυτή του την ενέργεια, θεωρούνταν τελεσμένος. . . Το άλλο παρόμοιο με το προηγούμενο έθιμο, βρίσκεται στην παράδοση του χωριού Σαρακίνα, τής περιοχής Βεντζίων Δ. Μακεδονίας. Και σ’ αυτό το χωριό, πατρίδα του επίσης εκπαιδευτικού και λαογράφου, Κώστα Καραπατάκη, πού μου έδωσε την πληροφορία, ό νέος —ανεπιθύμητος γαμβρός— έκοβε την «κόσα», όπως λένε εκεί την κοτσίδα, και έτσι εξουδετερώνουνταν η άρνηση των γονέων τής νύφης ή τής ίδιας, και ό γάμος τελούνταν.
Για έθιμο πού αναφέρεται στην αφαίρεση του μαντηλιού από το κεφάλι κοπέλας με σκοπό την τέλεση γάμου, έχω υπ’ όψει μου και μια άλλη μαρτυρία, πού προέρχεται από τον ηπειρωτικό χώρο. Αυτή αναφέρεται σε διήγημα του Ηπειρώτη λογοτέχνη και λαογράφου, Χρήστου Χρηστοβασίλη, πού το διάβασα πριν από πολλά χρόνια, και μου το υπενθύμισε η λαογράφος Γεωργία Ταρσούλη.
Σε μια άλλη περιοχή του ελλαδικού χώρου, τη Θεσσαλία, και συγκεκριμένα στο Τρίκερι, έχουμε, ένα άλλο έθιμο, πού και αυτό, επίσης ενέχει το στοιχείο τής αρπαγής μαντηλιού, πού αποβλέπει στην τέλεση γάμου, του νέου πού το άρπαξε, με την κοπέλα από την οποία το αφαίρεσε. Πρόκειται για το μαντήλι —κόκκινου χρώματος απαραίτητα—, πού κρεμνούσαν από το ζουνάρι τους, οι κοπέλες, και το χρησιμοποιούσαν, «τελετουργικά», θα λέγαμε, χορεύοντας τον περίφημο: «μαντηλάτο χορό». Αν ένας νέος, την στιγμή πού ετοιμάζονταν η αγαπημένη του, να πιαστεί στο χορό, τής το άρπαζε, θεωρούνταν αρραβωνιαστικός της. Υποχρεωτικά, τον παντρεύονταν. Ασφαλώς, αυτό το μαντήλι, δεν συνιστά κάλυμμα του κεφαλιού, ως τόσο, στην παράδοση τού λαού μας, γενικά το μαντήλι, παίρνει τη μορφή συμβόλου, γι’ αυτό και αποτελεί, ένα από τα συμβολικής σημασίας δώρα, στους γάμους, αλλά και στα νεκρικά έθιμα, πολλών ελληνικών τόπων.
Κατά συνέπεια, το έθιμο τής Κορυφής, πού στάθηκε η αφορμή για μια ευρύτερη σχετικά έρευνα, όπως είδαμε, καθώς και όλα τα αντίστοιχα έθιμα, πού επισημάναμε σε άλλους τόπους, στους οποίους οι εθνικές μας ρίζες, είναι βαθιές, καθώς και η πανελλήνια δοξασία για τις Νεράιδες, αποτελούν «επιβιώματα» αρχαίων γαμήλιων συμβόλων, όπως υποστηρίζει αποδεικτικά, ό Μεγάλος Δάσκαλος της Λαογραφίας, Ν. Πολίτης. Επίσης, μ’ ενάργεια προβάλλει, η «θαυματουργός δύναμη», πού αποδίδονταν, στην αρχαιότητα, στο μαντήλι τής κεφαλής —κρήδεμνο—των διαφόρων δαιμόνων τής αρχαίας ελληνικής Μυθολογίας, από όσα αναφέρει και ο Καθηγητής Κ. Ρωμαίος.
Εξ άλλου, είναι φανερή, στην προκείμενη περίπτωση του εθίμου, η ταύτιση του μαντηλιού του κεφαλιού, με το νυμφικό πέπλο, πού καθώς είναι γνωστό, συνιστά ένα από τα βασικά γαμήλια σύμβολα. Η παράδοσή του, όπως διαπιστώσαμε, ξεκινά από την ελληνική αρχαιότητα και συνεχίζεται σε όλη την ιστορική πορεία του έθνους μας. Στο Βυζάντιο, όπως αναφέρει, ό Φαίδων Κουκουλές, ο σοφός μελετητής του βίου των Βυζαντινών, η νύμφη έφερε απαραιτήτως πέπλο, συχνά, μάλιστα, μακρύ. Στα χωριά μας, οι νύμφες έφεραν οπωσδήποτε πέπλο, πού παλαιότερα κάλυπτε και το πρόσωπο, συνήθως, μάλιστα, ήταν κόκκινος. Αυτού του τύπου τον πέπλο, τον θυμήθηκα κι εγώ στα παιδικά μου χρόνια, στην Πυλαία. Νομίζω, ότι δεν είναι χωρίς σημασία, η συμπλήρωση όλων των λαϊκών γυναικείων ενδυμασιών, με κάλυμμα του κεφαλιού, πού η πιο απλή μορφή του, συνίσταται, σ’ ένα τετράγωνο μαντήλι, απλωμένο σε τρίγωνο, πού οι άκρες του διασταυρώνονται, κάτω από τη σιαγόνα ή πίσω. Γενικά, οι γυναίκες της ελληνικής υπαίθρου, αποδίδανε μεγάλη σημασία, στην κάλυψη το κεφαλιού τους. «Ξεσκούφωτες», όπως έλεγαν, δεν ήταν επιτρεπτό, να βγαίνουν, έξω από το σπίτι. Στην Πυλαία —έχω άμεση αντίληψη— οι γυναίκες, ιδιαίτερα οι κοπέλες, ένοιωθαν συναίσθημα ντροπής, αν τύχαινε να πέσει απ’ τα μαλλιά τους, το μαντήλι πού φορούσαν, κι έμεναν «ξεσκούφωτες». Γεγονός πού μαρτυρεί ότι στη λαϊκή μας παράδοση, το κάλυμμα του κεφαλιού, για μιά γυναίκα, και εκεί, ακόμη, όπου δεν απαντούν έθιμα, σαν τής Κορυφής, αντιπροσωπεύει κάτι το ξεχωριστό. Συνιστά, θα λέγαμε, να σύμβολο, πού υπογραμμίζει την προσωπικότητά της, τής δίνει αξία και κάποια δύναμη. Γι’ αυτό και η αφαίρεσή του, όπως στο έθιμο τής Κορυφής, την καθιστά ανίσχυρη και την υποχρεώνει, να υποκύψει στην επιθυμία του νέου πού τής το άρπαξε.
Δεν απομένει, νομίζουμε, καμιά αμφιβολία, ύστερα από όσα αναφέρθηκαν, για το έθιμο τής Κορυφής, και τα άλλα σχετικά έθιμα πού επισημάναμε, αφορμή παίρνοντας, απ’ αυτό, καθώς και από την παράθεση τής αυστηρά τεκμηριωμένης γνώμης των σοφών λαογράφων, πού μνημονεύουμε, ότι όλα αυτά, και η πανελλήνια δοξασία για τις Νεράιδες, όπως και η σημασία, γενικά, πού αποδίδεται από το λαό μας, στο κάλυμμα του κεφαλιού, των γυναικών, απηχούν πανάρχαιες μυθολογικές παραδόσεις, και σχετίζονται σύμφωνα με την άποψη του Ν. Πολίτη, με παλαιότατα γαμήλια νόμιμα, πού αποκρυσταλλώθηκαν σε σύμβολα. Πρόκειται για «επιβιώματα». Αναμφισβήτητα, λοιπόν, τω έθιμο της Κορυφής —θέμα της ανακοίνωσής μας— πού εντάσσεται στο πλαίσιο όλων αυτών των λαϊκών παραδόσεων και εθίμων, χαρακτηρίζεται, σαν «επιβίωμα», αρχαιοελληνικών μυθολογικών παραδόσεων, και βρίσκεται σε άμεση σχέση με τη δοξασία για τις Νεράιδες, πού αναφέραμε.
Πηγή: Η εισήγηση της κυρίας Αλεξάνδρας Παραφεντίδου στο Γ’ Συμπόσιο Λαογραφίας Βορειοελλαδικού Χώρου που έγινε στην Αλεξανδρούπολη, 14-18 Οκτωβρίου 1976, και κυκλοφορούν από τις εκδόσεις του ΙΜΧΑ (Θεσσαλονίκη 1979).
