Κοζάνη και εθνική παλιγγενεσία (Γραφεί ο Δημήτρης Κοεμτζόπουλος)

Φέτος είναι μια χρόνια ιδιαίτερη για τους Έλληνες. Πριν από 200 χρόνια ξανάγραψαν ιστορία. Η ελληνική επανάσταση αποτελεί ένα γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας. Είναι η πρώτη ισχυρή εκδήλωση του φιλελευθερισμού των εθνών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και αντίδρασης στο παλαιό κατεστημένο των πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Η επανάσταση αυτή επηρέασε σημαντικά τα εθνικά κινήματα στις επόμενες δεκαετίες με αποκορύφωμα τις επαναστάσεις του 1848 στην κεντρική Ευρώπη που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν την κατάσταση στην οποία βρίσκεται μέχρι και σήμερα η Γηραιά Ήπειρος. Μετά από αιώνες στο σκοτάδι της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας ο ελληνισμός ορθώνεται και επηρεάζει ξανά τον δυτικό τουλάχιστον κόσμο. Ανοίγει το δρόμο της εξέλιξης για τη δημιουργία των εθνικών κρατών.
Αυτά είναι λιγότερο γνωστά διότι για εμάς η επανάσταση του 1821 είναι κυρίως το γεγονός της εθνικής παλιγγενεσίας. Ο τοκετός μιας μακραίωνης εγκυμοσύνης στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Από την εποχή του Γεώργιου Γεμιστού έως τον μέγα προφήτη της ανεξαρτησίας Ρήγα Φεραίο.

Μέσα στο κλίμα εθνικής ανάτασης λόγω της μεγάλης αυτής επετείου, τα πρωτεία δικαιολογημένα έχει ο Μοριάς, τα νησιά και η Ρούμελη. Ωστόσο κάθε τόπος στην Ελλάδα έχει κάποιους ιδιαίτερους λόγους να περηφανεύεται για τη συμβολή του στον αγώνα του έθνους. Ακόμη και περιοχές που σήμερα βρίσκονται εκτός των ορίων του νέου ελληνικού κράτους, την περίοδο όμως εκείνη ζούσαν ακμαίες ελληνικές κοινότητες. Ανάμεσα σε πολλούς άξιους ξεχωρίζουν οι Πόντιοι αδερφοί Αλέξανδρος και Δημήτριος Υψηλάντης.

Τι ισχύει όμως για την Κοζάνη; Η πολύπλευρη προσωπικότητα του Λασσάνη και η πολύτιμη προσφορά του στον αγώνα είναι λίγο πολύ γνωστά στους περισσότερους Κοζανίτες. Δεν είναι τυχαίο ότι η προσωπογραφία του αποτελεί για χρόνια το λογότυπο του Δήμου μας. Ο οπλαρχηγός Νάνος Τσόντζας θυσιάστηκε στην καταστροφή των Ψαρών μαζί με τα παλικάρια του. Ο Νικόλαος Κασομούλης, με καταγωγή από το Πισοδέρι και στενές σχέσεις με την Κοζάνη, είναι ιστορικός της επανάστασης αντάξιος του Μακρυγιάννη. Ο Κασομούλης πέρασε πολύ καιρό πλάι στον Καραϊσκάκη. Στην πολιορκία του Μεσολογγίου κατέγραψε τα γεγονότα από μέσα, ως πολιορκιμένος. Τα χρονογραφήματά του αποτελούν μνημείο της νεότερης ιστορίας του έθνους. Στο σημείο αυτό αδικούνται πολλοί ακόμη Κοζανίτες που λόγω της έκτασης του κειμένου δεν είναι δυνατό να αναφερθούν όλοι.
Λιγότερο ίσως γνωστή είναι η επανάσταση των Δυτικομακεδόνων το 1878 στον Μπούρινο. Για πολλούς ιστορικούς τα γεγονότα αυτά αποτελούν την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα. Στο χωρίο Χρώμιο, 10 χιλιόμετρα από την Αιανή στην καρδιά του όρους Βούρινος, βρίσκεται σήμερα το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα με ιδιαίτερες αναφορές στην επανάσταση του 1878. Για όσους δεν έχουν επισκεφτεί το χώρο, ειδικότερα όσον αφορά τους μαθητές, συνιστάται μια επίσκεψη στο Μουσείο.

Αν μελετήσουμε όμως σε λίγο μεγαλύτερο βάθος τα πράγματα αρχίζει να κυριαρχεί η έκπληξη, η συγκίνηση και η περηφάνεια.

Η περιοχή της Κοζάνης δεν ήταν στα χρόνια εκείνα η πιο ελκυστική για κατοίκιση. Ένας βραχώδης, άνυδρος τόπος. Κατά τα τέλη του 14 αιώνα και μετά τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου (το Ματζικέρτ των Βαλκανίων) ορδές Οθωμανών και άλλων Τούρκων εισέβαλαν στην χερσόνησο του Αίμου. Δεν είναι τυχαίο ότι στην εποχή αυτή εντοπίζεται η νεότερη μετοίκηση στην περιοχή χριστιανικών πληθυσμών. Στους αιώνες που ακολούθησαν και με διαφορετική ανά περιόδους ένταση οι χριστιανοί ήταν πολίτες κατώτεροι από τους μουσουλμάνους και πολλές φορές διώκονταν με τη βία από τα μέρη τους. Σε όλη την τουρκοκρατία η Κοζάνη αποτελούσε τόπο όπου κατέφευγαν καταπιεσμένοι χριστιανικοί- ελληνικοί πληθυσμοί από στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Άνω Μακεδονία. Συνέπεια ο πληθυσμός της κοινότητας αυξάνεται και από χωριό σιγά σιγά αποκτάει το χαρακτήρα ενός μικρού αστικού κέντρου.

Καθοριστικής σημασίας τα προνόμια που η “Σουλτανομήτηρ” παραχώρησε στην πόλη χάρη στον Χαρίσιο Τράντα, γιό του προεστού Ιωάννη. Μέσα σε λιγότερο από δύο αιώνες η Κοζάνη είχε πλέον γίνει ένα αξιόλογο για την εποχή αστικό κέντρο με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό. Το φαινόμενο αυτό είναι κάτι σπάνιο αν όχι μοναδικό στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Υπήρχαν πόλεις με σαφώς μεγαλύτερο πληθυσμό στις οποίες όμως κατοικούσαν πολλές εθνότητες, Αλβανοί, Σλάβοι, Βούλγαροι, Τούρκοι, Εβραίοι κα. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι Έλληνες ήταν μειοψηφία. Υπήρχαν και αρκετές ελληνικές κοινότητες με μικρό όμως πληθυσμό δηλαδή μάλλον χωριά.

Επιπλέον, οι περιορισμένες δυνατότητες αγροτικής απασχόλησης είχαν ως αποτέλεσμα να στραφούν οι κάτοικοι στις τέχνες και το εμπόριο. Οι επαφές με την κεντρική Ευρώπη στην περίοδο του Διαφωτισμού έδωσαν ώθηση στην παιδεία και τον φιλελευθερισμό. Στην Κοζάνη ιδρύεται στα μέσα του 17ου αιώνα η βιβλιοθήκη και η περίφημη Στοά, ένα από τα πρώτα ιδρύματα ανώτερης παιδείας σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία . Η προσφορά της στην ιστορία του έθνους των Ελλήνων είναι ανεκτίμητη. Εδώ δίδαξαν και σπούδασαν σημαντικοί άνδρες που συνεισέφεραν στον νεοελληνικό διαφωτισμό, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης ο Χαρίσιος Μεγδάνης, ο Γεώργιος Σακκελάριος, ο Λασσάνης και πολλοί άλλοι.

Ακόμη πιο ενδιαφέρον έχει να εξετάσουμε συγκριτικά την Κοζάνη στην περίοδο αυτή με βάση δύο κριτήρια. Τον αριθμό των Ελλήνων κατοίκων και το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό της πόλης. Η Κοζάνη είναι ένα αμιγώς ελληνικό αστικό κέντρο, μοναδικό στα οθωμανικά Βαλκάνια. Μαζί ίσως και η Σιάτιστα (Φλωροχώρι). Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι πόλεις έχουν ιδιαίτερη θέση, ως φάροι διαφωτισμού και εθνικής αφύπνισης. Εδώ επιβάλλεται να γίνει αναφορά στους περίφημους Σιατιστινούς αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου, συνεργάτες του Ρήγα.

Αυτά δεν αναφέρονται εδώ από εθνικιστική έξαρση ή τοπικιστικά αισθήματα. Η ουσία βρίσκεται αλλού. Στα τέλη του 18ου αιώνα στην Ευρώπη εξελίσσεται η βιομηχανική επανάσταση, ενώ στην Αμερική δημιουργείται ο Νέος Κόσμος(Αμερικανική Επανάσταση, 1775). Τα γεγονότα αυτά είναι καταλυτικά για την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ωστόσο η Οθωμανική Αυτοκρατορία και επομένως οι υπήκοοί της βρίσκονται ακόμη στο σκοτάδι και την καθυστέρηση. Για αιώνες, σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, οικονομικό δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Την περίοδο αυτή στην Κοζάνη διαδραματίζονται πολιτικές αντιπαραθέσεις «δυτικού τύπου»( έστω ψήγματα) με πρωταγωνιστή τον Γεώργιο Αυλιώτη!

Σε λίγες μέρες γιορτάζουμε την επέτειο της απελευθέρωσης της Κοζάνης. Έναν περίπου αιώνα μετά την επανάσταση του 21 και ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία καταρρέει, η Ελλάς διεκδικεί τις πανάρχαιες αλύτρωτες πατρίδες, Μακεδονία και Ήπειρο. Η παρουσία μιας πόλης με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της Κοζάνης είχε ιδιαίτερη βαρύτητα την εποχή εκείνη για τις ελληνικές διεκδικήσεις. Η Κοζάνη ήταν από τις πρώτες ασφαλείς εστίες κατά την προετοιμασία του Μακεδονικού Αγώνα για τον Στέφανο Δραγούμη και τον γαμπρό του, τον μεγάλο πρωτομάρτυρα Παύλο Μελά.

Στους Βαλκανικούς Πολέμους, μετά τις πρώτες μεγάλες νίκες στο Σαραντάπορο και στα στενά της Πόρτας (απελευθέρωση Σερβίων) ο διάδοχος Κωνσταντίνος επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στρατοπέδευσε στην Κοζάνη πιθανότατα διότι εδώ ήταν το πλέον ασφαλές μέρος για την ανασυγκρότηση και τη συνέχιση της εκστρατείας. Έτσι η Κοζάνη, με τα μαρτυρικά Σέρβια κατεστραμμένα από τους Τούρκους και αφού τελικά χάθηκε το Μοναστήρι (σημερινά Μπίτολα) , έμελλε να γίνει η πρωτεύουσα της Άνω Μακεδονίας στο νέο ελληνικό κράτος. Μια πόλη στα όρια Ελίμειας, Εορδαίας και Ορεστίδος. Στο δρόμο από την Ήπειρο στη Θεσσαλονίκη και από την Θεσσαλία στην Πελαγονία.
Ένα κρησφύγετο, ένας άγονος βράχος, που με το αίμα, τον ιδρώτα και το πείσμα των κατοίκων στάθηκε, πρόκοψε κι έφτασε μετά από καιρό να γίνει πρωτεύουσα Ευρωπαϊκής περιφέρειας. Πως να μην αγαπάς έναν τέτοιο τόπο!

Δημήτρης Κοεμτζόπουλος
Πρόεδρος Οικονομικού Επιμελητηρίου Δυτικής Μακεδονίας
Αντιδήμαρχος Κοζάνης

Σημείωση:
Ενδεικτικά αναφέρεται η έκθεση του Γάλλου γεωγράφου Αλεξάντρ Συνβέ. Εκεί καταγράφει τον ελληνικό πληθυσμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στο 1878. Υπενθυμίζεται ότι την περίοδο εκείνη τα σύνορα της ελεύθερης Ελλάδας είναι στην Στερεά. Έχει πραγματικά πολύ ενδιαφέρον . Η Κοζάνη έχει περισσότερο ελληνικό πληθυσμό από πόλεις όπως η Λάρισα και τα Ιωάννινα που όπως και σήμερα ήταν σαφώς μεγαλύτερες. H πόλη μας συγκρίνεται σε παρουσία ελληνικού πληθυσμού με τις μεγαλουπόλεις της εποχής, Θεσσαλονίκη, Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη. Στη σελίδα 42 βρίσκουμε στοιχεία και για άλλους οικισμούς της περιοχής με χαρακτηριστικά ονόματα όπως Γκόβλιτσα, Βάνιτσα, Κάλιανη κλπ
(Eύκολη η σχετική αναζήτηση στο διαδίκτυο: A. SYNVET, Les Grecs de l’ Empire Ottoman)