Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παρέμβαση η μελέτη λαογραφικού περιεχομένου του Νικόλαου Σταμκόπουλου με τίτλο: «Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες». Πρόκειται για τα αποτελέσματα μιας ενδελεχούς έρευνας για την Άνω Κώμη, αλλά και την ευρύτερη περιοχή, που αναζητά απαντήσεις σε ερωτήματα και προσπαθεί να δώσει μέσα από μια νέα οπτική τα όσα σχετίζονται με το παρελθόν του τόπου.
– «Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες», ο τίτλος της μελέτης σας που αφορά την περιοχή της Άνω και Κάτω Κώμης Κοζάνης· ποιος ήταν ο στόχος σας συλλέγοντας και καταγράφοντας τα στοιχεία, που οδήγησαν στη σύνθεση του βιβλίου;
O τίτλος της μελέτης δεν αφορά τα στενά όρια της περιοχής των οικισμών της Άνω και Κάτω Κώμης. Ο τίτλος αφορά έναν θρύλο που μάλλον αναφέρεται στους δυο οικισμούς, των οποίων τα παλιά ονόματα ήταν Βάντσα Απανή και Κατηνή. Η ονομασία «Σαράντα Βάντσαις», ίσως κάποιο τοπωνύμιο, το οποίο σύμφωνα με τον Π. Λιούφη διεσώθη μέχρι την εποχή του «ἐκ παραδόσεως», ίσως αφορά μια διαφορετική περιοχή από αυτήν που σήμερα εντοπίζονται οι δύο οικισμοί, ή έστω μια πολύ μεγαλύτερη σε έκταση περιοχή εντός της κοιλάδας του Αλιάκμονα.
Η αρχική σκέψη ήταν να γραφτεί ένα άρθρο με δύο στόχους.
Ο πρώτος στόχος ήταν να δώσει λίγη φρεσκάδα στην τοπική ιστοριογραφία των δύο οικισμών, η οποία μέχρι σήμερα φαίνεται προσκολλημένη σε αυτά που έγραψε ο Λιούφης το 1924. Ο Π. Λιούφης είχε γράψει ότι δήθεν το παλαιό όνομα του οικισμού ήταν «Λουτρό» και ότι το όνομα «Βάντσα» δόθηκε δήθεν από κάποιους Σέρβους εποίκους κατά τον Μεσαίωνα, ενώ σύμφωνα με ένα χρυσόβουλο του 14ου αιώνα, ο οικισμός αποτελούσε έδρα Κατεπανίκειου. Έκτοτε έχει περάσει ένας αιώνας, και έχουν δημοσιευτεί νέα στοιχεία, που θέλουν το εν λόγω χρυσόβουλο να είναι πλαστό, και «το Κατεπανίκειο Βανίτζης και σφαρκών» το οποίο αναφέρει να αφορά ίσως άλλη περιοχή και οικισμό στην ευρύτερη περιοχή της Ελασσόνας, και όχι την Βάντσα του Αλιάκμονα. Όλα αυτά τα χρόνια, έχουν επίσης δοθεί και άλλες ετυμολογικές προσεγγίσεις του οικωνυμίου «Βάντσα», πέρα από την υπόθεση ότι σημαίνει «Λουτρό», αλλά και άλλες ερμηνείες του θρύλου που θέλει οι Σαράντα Βάντσες να ήταν οικισμοί που ερήμωσαν από τους Οθωμανούς, ή τις επιδημίες.
Ο δεύτερος στόχος ήταν να γίνει μια καταγραφή και έρευνα σε δύο πεδία. Το πρώτο πεδίο ήταν στην ιστορία και λαογραφία των επιδημιών και των λοιμωδών νοσημάτων της περιοχής, από τον μεσαίωνα μέχρι και τον 20ο αιώνα, όσο αυτό είναι δυνατόν λόγω ελλείψει στοιχείων, αλλά επίσης να ερευνηθεί αν όντως οι Οθωμανοί ή κάποιος άλλος εισβολέας προκάλεσε καταστροφές στην περιοχή όταν την κατέλαβε. Το δεύτερο πεδίο καταγραφής και έρευνας ήταν τα μικροτοπωνύμια μιας μεγαλύτερης περιοχής που ορίζεται από τον Αλιάκμονα μέχρι τους οικισμούς Δρέπανο, Κοζάνη, και Μηλιά με την ελπίδα να βρεθούν είτε παλιότερες θέσεις οικισμών, είτε κάτι που να διαλευκάνει τον θρύλο. Θεωρήθηκε επίσης σκόπιμο να καταγραφούν και να δημοσιευτούν όσα στοιχεία αναφέρονται στο κάθε μικροτοπωνύμιο, και τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν αναφορές για επόμενες μελέτες ιστορικού ή λαογραφικού χαρακτήρα, όπως θρύλοι, ιστορίες, και ετυμολογικές προτάσεις.
Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, δίνονται επίσης κάποιες νέες ετυμολογικές προτάσεις των οικωνυμίων, αλλά και νέες πιθανές ερμηνείες του θρύλου, άλλες συντηρητικές και μετρημένες, και άλλες περισσότερο τολμηρές και «φευγάτες», με απώτερο σκοπό να τονιστεί ότι τίποτα μα τίποτα δεν είναι σίγουρο και απόλυτο. Όπως καταλαβαίνετε, το υλικό που συγκεντρώθηκε, έκανε αδύνατη την δημοσίευσή του στο περιορισμένο μέγεθος ενός άρθρου…
– Η έρευνά σας βασίζεται σε μαρτυρίες κατοίκων του χωριού ή πρόκειται καθαρά για βιβλιογραφική εργασία;
Συνδυάζει και τα δύο. Η βιβλιογραφική έρευνα είναι όσο πιο εκτενής γινόταν, και αφορά κυρίως το ιστορικό και λαογραφικό πλαίσιο. Πιστεύω διαλευκάνει αρκετά αναφορικά με το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δόθηκε το οικωνύμιο Βάντσα. Εξηγεί τι ήταν τα αρχαία βαλανεία, που εντοπίζονται αρχαιολογικά στην περιοχή, και τι ήταν η *banja των πρώιμων Σλάβων. Όπως επίσης γιατί είναι δυνατόν το «Βάντσα» να είναι Αλβανικό οικωνύμειο, ή να σχετίζεται με τις σλάβικες λέξεις για το λατομείο, το λιγνιτωρυχείο, την κουλούρα-μαιανδρισμό, την ράχη-ανάχωμα, τον πτελεώνα, ή το όνομα Ιβάν (Γιάννης).
Οι μαρτυρίες των κατοίκων ήταν σημαντικές για την καταγραφή και έρευνα των μικροτοπωνυμίων της περιοχής, αλλά και όλων των άλλων στοιχείων που τα συνοδεύουν. Πρωτογενή στοιχεία συλλέχθηκαν επίσης και με επιτόπιες παρατηρήσεις. Δηλαδή οι μαρτυρίες των κατοίκων εμπλουτίστηκαν και επιβεβαιώθηκαν ή διαψεύσθηκαν διερευνώντας επί τόπου τις τοποθεσίες, όπου αυτό ήταν δυνατόν.
– Πιστεύετε ότι οι άνθρωποι σήμερα έχουν αποκοπεί εντελώς από τις ρίζες τους; Ένα καλό βιβλίο λαογραφικού περιεχομένου θα μπορούσε να ξυπνήσει θύμησες και να τους ωθήσει στην αναζήτηση της ταυτότητάς τους;
Σήμερα συμβαίνει κάτι το αντιφατικό. Από την μία πλευρά ο γηγενής πληθυσμός της υπαίθρου της χώρας αστικοποιείται και διασπείρεται, μεταναστεύοντας σε άλλες χώρες ή στα αστικά κέντρα, αφήνοντας τα χωριά σε νεήλυδες μετανάστες ή εντελώς ερημωμένα. Από την άλλη, η τεχνολογία επιτρέπει όχι μόνο εύκολες μετακινήσεις από τους νέους τόπους διαβίωσης στον τόπο της «ρίζας», αλλά έχει δημιουργήσει δίκτυα και μηχανισμούς μέσα από τα οποία οι διασκορπισμένοι «ξανασμίγουν» και κρατούν ζωντανά στοιχεία της παράδοσης και της τοπικής ταυτότητάς τους.
Οικισμοί όπως το Σπάρτο και η Ανατολή, δίνουν την εντύπωση εγκαταλειμμένων οικισμών σε κάποιον επισκέπτη, ακόμα και το Σάββατο του Λαζάρου, αφού ούτε το καφενείο δεν λειτουργεί. Την ίδια στιγμή, οι κάτοικοι των οικισμών αυτών μπορούν να κουβεντιάζουν στο διαδίκτυο βλέποντας ο ένας τον άλλο, σαν να βρίσκονται σε καφενείο. Μπορούν να παρακολουθήσουν ζωντανά πολιτιστικά δρώμενα του τόπου τους, ακόμα και διαδραστικά. Η Αναστάσιμη ακολουθία στο ναό του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στην Άνω Κώμη, έγινε κεκλεισμένων των θυρών κατά τη διάρκεια του υγειονομικού αποκλεισμού για τον κορωνοϊό, όμως πολλοί την παρακολούθησαν διαδικτυακά. Κάποιοι θα μπορούσαν να το έχουν κάνει και από το Σύδνεϋ, κάτι αδιανόητο πριν από λίγα χρόνια.
Δεν είναι μόνο η αναζήτηση της ταυτότητας κάτι το δυναμικό, κάτι το οποίο συνεχώς βρίσκει νέους τρόπους. Δυναμική είναι και η ίδια η ταυτότητα, η οποία συνεχώς αλλάζει. Όσοι σήμερα θεωρούν τους εαυτούς τους Ανωκωμίτες ή Κατωκωμίτες, είναι διαφορετικοί άνθρωποι από τους γεωργούς Βαντσιώτες των αρχών του 20ου αιώνα που ζούσαν στα δύο χωριά, ή από αυτούς που κατοικούσαν στους οικισμούς τον 16ο αιώνα. Η κάθε γενιά έχει/είχε διαφορετική αντίληψη για το τι σημαίνει Κωμίτης/Βαντσιώτης στον χώρο και στον χρόνο. Μπορεί σήμερα οι περισσότεροι Κωμίτες να ζουν σε αστικά κέντρα, και κάποιοι εξ αυτών να μην έχουν πιάσει ποτέ τους γεωργικό εργαλείο, ή να νιώθουν Κωμίτες λόγω καταγωγής μόνο από τον έναν γονέα. Επίσης, για άλλον λόγο οι Κωμίτισσες στολίζονται Λαζαρίνες σήμερα, και για άλλον οι Βαντσιώτισσες πριν από τριακόσια χρόνια. Κάτι αντίστοιχο ισχύει για κάθε πτυχή του βίου που αντανακλά την τοπική ταυτότητα.
Σίγουρα, ένα βιβλίο λαογραφικού περιεχομένου δίνει άλλη δυναμική στην αναζήτηση της τοπικής ταυτότητας, αλλά και στην διαμόρφωσή της. Δεν είναι βέβαια καθοριστικό. Ζούμε στην εποχή της πληροφορίας, και καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από πληροφορίες που επηρεάζουν την ταυτότητά μας, ενώ για την αναζήτηση της τοπικής μας ταυτότητας, η τεχνολογία σήμερα προσφέρει μέσα που ήταν αδιανόητα πριν από λίγα χρόνια. Δεν πρέπει όμως να παραβλέπεται, και η αντίστροφη διεργασία. Πως δηλαδή, η συνεχής διαμόρφωση της ταυτότητας, δημιουργεί την ανάγκη, και δίνει επίσης την ώθηση στο να γράφονται νέα βιβλία λαογραφικού περιεχομένου, να ερευνώνται και να δημοσιεύονται σε διάφορα μέσα νέες πληροφορίες που αφορούν την ιστορία και τον πολιτισμό ενός τόπου. Είναι μια αμφίδρομη σχέση.
– Τι αποκομίζει κανείς για τις «Σαράντα Βάντσες» διαβάζοντας το βιβλίο; Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα αναφορικά με την περιοχή που διαλευκάνθηκαν;
Αυτό που νομίζω πως αποκομίζει κάποιος διαβάζοντας το «Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες», είναι η διαπίστωση πως ότι έχει γραφτεί στα βιβλία τοπικής ιστορίας ως παράδοση, δεν σημαίνει απαραίτητα ούτε ότι έχει συμβεί στα αλήθεια, αλλά ούτε ότι ήταν κάτι εντελώς στην φαντασία των ανθρώπων που το έγραψαν, ή αυτών που το μετέδωσαν στον γράφοντα.
Τίποτα δεν είναι σίγουρο, αλλά και όλα είναι πιθανά όταν έχουμε να κάνουμε με θρύλους. Πολλά από όσα γράφονται στο βιβλίο είναι υποθέσεις και εικασίες. Όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο, είναι απλές σκέψεις πάνω στα τοπωνύμια. Διαβάζοντας όμως το βιβλίο, γίνεται αντιληπτό πως πολλά από αυτά που σήμερα θεωρούμε «αναμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα» στην τοπική ιστορία, ήταν επίσης υποθέσεις και εικασίες παλαιοτέρων συγγραφέων.
Από ανθρώπους που έχουν διαβάσει έως τώρα το βιβλίο, μου είπαν πως τους έκανε εντύπωση η λεπτομέρεια και ο τρόπος προσέγγισης. Μπορεί κάποιες φορές το κείμενο να πλατειάζει, όμως στο τέλος κατάλαβαν πως αυτό γίνεται για συγκεκριμένο λόγο.
Σε αναγνώστες με καταγωγή από την Κοζάνη άρεσε πολύ το κομμάτι με την ιστορία των λοιμωδών νοσημάτων και των επιδημιών της περιοχής. Ελάχιστα είναι καταγεγραμμένα, αλλά συνδυάζοντας το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο με διάφορα πολιτιστικά στοιχεία που μπορούν να σχετίζονται με τις επιδημίες, όπως οι χρονολογίες κτίσεως ναών και κοιμητηρίων, κυρίως της Κοζάνης και της Σιάτιστας, μπορούν να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα, άλλοτε με ασφάλεια, άλλοτε με επιφυλάξεις.
Άλλοι πάλι, έχοντες κάποιο ιστορικό ή ανθρωπολογικό υπόβαθρο, είπαν ότι τους άρεσε ότι έγινε έρευνα σε βάθος και από διαφορετική οπτική γωνία. Φυσικά δεν συμφωνούν όλοι με όλα όσα γράφω, αλλά τους άρεσε το γεγονός ότι δεν πρόκειται για «άλλο ένα» «βιβλίο του χωριού». Δεν πρόκειται δηλαδή για μια έρευνα-βιβλίο όπως αυτά που έχουν γράψει φιλότιμοι και ζηλωτές εκπαιδευτικοί για τους οικισμούς στους οποίους εργάστηκαν ή από τους οποίους κατάγονται, και τα οποία καταγράφουν ήθη – έθιμα του τόπου, την νεότερη ιστορία τους, τα μνημεία και τα αρχαιολογικά τους ευρήματα.
Είναι δηλαδή κάτι πρωτότυπο και διαφορετικό, το οποίο μπορεί να αποτελέσει αναφορά σε μελλοντικές μελέτες της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας. Όπως χαρακτηριστικά μου είπε η Ελένη Μαρούδη, η ιστορικός που παρουσίασε το βιβλίο στην παρουσίαση, «ήταν κάτι που χρειαζόμασταν».
Μπορεί κάποιος που θα διαβάσει αυτό το βιβλίο, να καταλάβει όλα όσα γράφονται, ή και ελάχιστα από αυτά. Μπορεί η ανάγνωση να τον συνεπάρει, όπως μου είπαν αναγνώστες από την Ροδιανή και την Άνω Κώμη, ή να τον κουράσει όπως εξέφρασε ο κύριος Καραγιάννης. Το σίγουρο είναι πως μετά την ανάγνωσή του, θα δει με άλλα μάτια, την περιοχή, αλλά και τον οικισμό καταγωγής του, είτε κατάγεται από τις δύο Κώμες, είτε από κάποιον άλλο οικισμό νοτίως της Κοζάνης. Θα διαπιστώσει πως τα ξωκκλήσια και οι τοιχογραφίες του χωριού του, όποιο και να είναι αυτό, τα μικροτοπωνύμια και οι παραδόσεις, τα δομικά υλικά και τα επαγγέλματα, κομίζουν πολύ περισσότερη πληροφορία όταν τοποθετηθούν στο κατάλληλο πλαίσιο, αλλά και διαφορετική πληροφορία όταν τα εξετάζουμε μέσα από διαφορετικά πρίσματα.
– Ως μηχανικός, η καθημερινότητά σας θα διακρίνεται από μια πιο πρακτική προσέγγιση των πραγμάτων· είναι εύκολο να συνδυαστούν οι θεωρητικές με τις θετικές σπουδές, η θεωρία με την πράξη;
Δεν νομίζω πως η θεωρία έχει κάποια αξία αν δεν υποστηρίζει κάποια εφαρμογή. Ούτε πιστεύω πως υπάρχει κάποια εφαρμογή που να είναι εφικτή χωρίς προηγούμενη θεώρηση.
Τα παραδείγματα όπου οι θετικές επιστήμες βοηθούν τις θεωρητικές και το αντίστροφο είναι νομίζω αμέτρητα.
Θεωρώ ότι σε μία αναζήτηση, σε μία ερεύνα δηλαδή, το σημαντικό είναι να τολμά κάποιος να δει έξω από τα τετριμμένα. Έξω από το «κουτί». «Η φαντασία είναι σημαντικότερη από την γνώση» λέγεται πως ειπώθηκε από τον Αϊνστάιν, έναν άνθρωπο που ανακάλυψε ασύλληπτα πράγματα.
Πιστεύω επίσης πως οι θεωρητικές και οι πρακτικές γνώσεις είναι απλά ο διάδρομος πάνω στον οποίο πρέπει να τρέξει κάποιος με ώθηση την φαντασία, ώστε να κάνει το μεγάλο άλμα προς την νέα γνώση. Τις περισσότερες φορές, δηλαδή σχεδόν όλες, το άλμα αυτό θα οδηγήσει στο κενό, στο σφάλμα και την πλάνη. Κάποιες φορές όμως, μπορεί να οδηγήσει στο επόμενο στάδιο. Χωρίς αυτά τα «άλματα» το επόμενο στάδιο είναι ανέφικτο, και η γνώση μας παραμένει περιορισμένη.
Η αναζήτηση «των σαράντα Βαντσών» είχε πολλά τέτοια άλματα. Προφανώς, τα περισσότερα στο κενό. Ίσως όμως κάποια από αυτά να λείαναν έναν δρόμο, έτσι ώστε στο μέλλον, κάποιος με περισσότερες γνώσεις και πιο γόνιμη φαντασία, να κάνει εκείνο το μεγάλο άλμα στο επόμενο στάδιο και –ποιος ξέρει;- ίσως τελικά είτε να βρει στα αλήθεια τι κρύβεται πίσω από αυτόν το θρύλο, είτε για ποιο λόγο δεν κρύβεται τίποτα, είτε να ανακαλύψει κάτι άλλο.
– Στο εξώφυλλο του βιβλίου παρατηρούμε τη σημείωση «Οι Κώμες του Αλιάκμονα, Μέρος Α´». Θα μπορούσε, δηλαδή, να υπάρξει περαιτέρω διερεύνηση της περιοχής και ανάδειξη περισσότερων στοιχείων αναφορικά με την ιστορία της και όχι μόνο;
Δεν στέφονται όλες οι αναζητήσεις με επιτυχία. Κάποια πράγματα θα παραμένουν πάντα καλυμμένα με μυστήριο. Όμως, πολλές φορές αναζητώντας κάτι, ανακαλύπτουμε κάτι άλλο. Η διερεύνηση της έρευνας σε μια μεγαλύτερη περιοχή, και η ανακάλυψη περισσότερων στοιχείων που αφορούν την κοιλάδα του Αλιάκμονα, έχει ήδη γίνει, και έχει συνταχθεί σε επόμενα μέρη. Μπορεί να μην ανακαλύφθηκε κάποια «Αμερική», όμως είμαι σίγουρος ότι ενδιαφέροντα πράγματα έχουν βρεθεί, που θα ανοίξουν μια χαραμάδα για λίγο φως στο σκοτεινό παρελθόν της περιοχής μας.
Η έκδοση και δημοσιοποίησή τους βέβαια είναι μια άλλη ιστορία, και έχει τους δικούς της κανόνες και περιορισμούς. Κρίσιμο ρόλο θα παίξει η βοήθεια των τοπικών παραγόντων, όπως και στον πρώτο τόμο, αφού οι αρωγή των χορηγών κάλυψε ένα μεγάλο μέρος της αυτοέκδοσης. Ήδη κάποιοι χορηγοί έχουν ανταποκριθεί και στην έκδοση του δεύτερου μέρους, το οποίο είναι σε εξέλιξη.
Συνέντευξη στη Φιλιώ Μπτούρη
Λίγες σελίδες ακόμα και τελειώνω το διάβασμα του βιβλίου. Είναι καλογραμμένο, διαβάζεται ευχάριστα και έχει πολύ ιστορικό ενδιαφέρον. Ο συγγραφέας ταλαντούχος, μεθοδικός. Φαίνεται οτι έκανε πολύ μεγάλη έρευνα . Δεν εχει σημασία αν συμφωνεί κανείς με όσα γράφει. Και πως να διαφωνήσει άλλωστε…. Σημασία έχει οτι ένας Ελιμειώτης αφιέρωσε κάποια χρόνια απο τη ζωή του αναζητώντας επιστημονικά απαντήσεις για την ιστορία του τόπου του και προσφέρει στους φιλίστορες της ευρύτερης περιοχής της κοιλάδας του Αλιάκμονα τη δυνατότητα να γνωρίσουν καλύτερα και περσότερα για τον τόπο καταγωγής των. Αναμένω με πολύ ενδιαφέρον και τον δεύτερο τόμο.