Η βυζαντινή βασιλική στην καστροπολιτεία των Σερβίων, γνωστή ως «Σαραντάπορτος» ή «των κατηχούμενων», χτίστηκε στην περίοδο μετάβασης από τον 10^ο στον 11^ο αιώνα. Ήταν πιθανότατα ο καθεδρικός ναός της πόλης για πάνω από πέντε συναπτούς αιώνες. Εκτιμάται πως ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο, τουλάχιστον κατά την β’ φάση λειτουργίας του, δηλαδή από τα τέλη του 12^ου μέχρι και τον 14^ο αιώνα[1]. Παρόλα αυτά, κανείς δεν γνωρίζει με σιγουριά σε ποιον Άγιο ή Αγίους ήταν αφιερωμένος κατά την α’ και γ’ φάση του[2].

Από την άλλη μεριά, οι Σερβιώτικες παραδόσεις που διασώζει ο Γουναρόπουλος, στο περιοδικό Πανδώρα κατά το έτος 1872, αναφέρουν ότι ο Βυζαντινός αυτός ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο: «Οἱ κάτοικοι τὸ φρούριον  τῶν Σερβίων  ὀνομάζουσι σπήτια τοῦ βασιλεώς, ὄστις ἐκκλησσιάζετω ἐν τῷ ναῶ τοῦ  ἁγ. Νικολάου…. Ἐν τῷ τρίτῳ (σ.τ.σ: επίπεδο του κάστρου), πολλά ἐρείπια οἰκιῶν και ναῒσκων, ἐξ οὖ δῆλων ὅτι κατᾠκουν πολλοί. Ναῒσκοι δὲ, ὁ τοῦ Προδρόμου ἀσκεπής, ὁ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς κατάστεγος, και ὁ τοῦ  ἁγ. Νικολάου μέγας μετά κατηχουμένων και διαφόρων ἀρχαίων ζωγραφιῶν  ἑπί τῶν τοίχων, ὄστις ἐκκλησσιάζετω ὁ βασιλεύς.»[3]

Υπάρχουν και άλλα στοιχεία που συνηγορούν ότι ο επισκοπικός ναός των Σερβίων ήταν αφιερωμένος σε κάποιον Άγιο Νικόλαο[4]. Ένα από αυτά είναι ότι ενώ τα Σέρβια (Τουρκικά: Serfice), εμφανίζονται ως Servitze σε κάποιους παλιούς χάρτες, στους περισσότερους αναγεννησιακούς χάρτες απουσιάζουν τελείως. Στη θέση τους εμφανίζεται μια παραλιακμόνια πόλη με το όνομα S. Nicolo. Ο οικισμός S. Nicolo ταυτίζεται με πιθανολογούμενο μοναστηριακό οικισμό της παραλίμνιας τοποθεσίας Παλιοκκλήσι νοτιοανατολικά των οικισμών Ανατολή – Αμυγδαλιά στον Τσιαρτσιαμπά[5]. Το παραποτάμιο τμήμα της περιοχής Τσιαρτσιαμπά αναφέρεται στα Οθωμανικά κατάστιχα του 1498/1502 ως Kire Torli n.d. Ayonikola[6]. Η ύπαρξη Ρωμαϊκού οικισμού στη θέση Παλιοκκλήσι Αμυγδαλιάς, με πιθανή συνέχεια κατοίκησης στους Βυζαντινούς χρόνους, έχει τεκμηριωθεί αρχαιολογικά[7].

Εικόνα 2 Ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος (εν Βουνένοις) σε τοιχογραφία του 1384/5 στον ναό του Αγίου Αθανασίου Μουζάκη Καστοριάς. Πρόκειται για την παλιότερη σωζόμενη απεικόνιση του Αγίου στην λεκάνη απορροής του Αλιάκμονα. Πριν τον 16ο αιώνα, όπως και στην συγκεκριμένη τοιχογραφία,  ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος εικονίζονταν ως νεαρός μάρτυρας,  ενώ από τον 16ο αιώνα κι έπειτα, εικονίζεται και ως στρατιωτικός.

Πριν τον 17^ο αιώνα, τα Σέρβια ήταν το σημαντικότερο αστικό κέντρο της Δ. Μακεδονίας μετά την Καστοριά. Η απουσία του από τους αναγεννησιακούς χάρτες δεν εξηγείται εύκολα. Ειδικά όταν σε αυτούς εικονίζονται δευτερεύουσας σημασίας οικισμοί. Ο -κατά πάσα πιθανότητα- μοναστηριακός οικισμός Kire Torli n.d. Ayonikola στο Παλιοκκλήσι Αμυγδαλιάς- Ανατολής θα ήταν σίγουρα πολύ μικρότερης σημασίας από τα Σέρβια, ώστε να καταλάβει την θέση τους στο χάρτη. Με άλλα λόγια, μάλλον πρέπει να αφεθεί ένα ενδεχόμενο ανοιχτό στο ότι τα Σέρβια ίσως να ήταν γνωστά στους χαρτογράφους της αναγέννησης με το όνομα San Nicolo, λόγω του καθεδρικού και επισκοπικού ναού τους, ο οποίος τον 15^ο και 16^ο αιώνα πιθανόν να ήταν αφιερωμένος σε κάποιον Άγιο Νικόλαο.

Εικόνα 1 Λεπτομέρεια από τον  χάρτη La Macedonia, του Giakomo Cantelli de Vingola. Ρώμη 1689. Είναι ίσως ο μόνος χάρτης που εμφανίζει τον οικισμό S. Nicolo δίπλα στον ποταμό Ιντζέκαρα (Αλιάκμονα), και ταυτόχρονα έναν οικισμό με το όνομα Sarvitza στις πηγές του ποταμού Πελεκά της Πιερίας, τον οποίο ταυτίζει με τον αρχαίο Αλιάκμονα. Έτσι, σύμφωνα με τον Contelli φαίνεται ότι τα Σέρβια και ο Άγιος Νικόλαος ήταν διαφορετικοί οικισμοί. Εκτός κι αν για την σύνταξη του χάρτη, ο χαρτογράφος έχει συνδυάσει πληροφορίες από περισσότερους από έναν παλιότερους χάρτες. Στους περισσότερους αναγεννησιακούς χάρτες είτε θα εμφανίζονται μόνο τα Σέρβια, είτε μόνο ο οικισμός  S. Nicolo, περίπου στη θέση των Σερβίων.

Εικόνα 2 Απόσπασμα χάρτη του S.  Münster, με τίτλο “New Griechenland”, Cosmographia, H Petri 1588. Απουσιάζουν σημαντικοί οικισμοί όπως τα Σέρβια και Λάρισα, ενώ στη θέση των Σερβίων εμφανίζεται  ο παραλιακμόνιος οικισμός-φάντασμα S. Nicolo. Ο οικισμός Zarp ή Zarso που εμφανίζεται νοτιοανατολικά του S. Nicolo, είναι μάλλον το Ζάρκο Τρικάλων, ένας σημαντικός μεσαιωνικός οικισμός δίπλα στον Πηνειό. Ανάμεσα στον Πηνειό και τον σημερινό οικισμό του Ζάρκου, έχει επιβιώσει το τοπωνύμιο «Άη Νικόλας ο φονιάς», το οποίο σίγουρα αναφέρεται σε παλιότερη θέση ναού ή μοναστηριού αφιερωμένου στον Άγιο Νικόλαο τον εν Βουνένοις, σήμερα ξεχασμένο Άγιο ακόμα και στο Ζάρκο. Περισσότερες πληροφορίες για το δυσώνυμο προσωνύμιο του μάρτυρα στο βιβλίο «Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού».

Ενδιαφέρον έχουν και οι παρατηρήσεις της καθηγήτριας Α. Τσιλιπάκου για τα σπαράγματα της τοιχογραφίας της δέησης της Βασιλικής των Κατηχούμενων, κατά την γ’ φάση του ναού (15^ος – 16^ος αιώνας). Η παράσταση εικονίζει νεαρό μάρτυρα[8], τον οποίο η καθηγήτρια εύλογα ταυτίζει με τον πιθανό πάτρωνα του ναού της β’ φάσης, τον Άγιο Δημήτριο. Ενδέχεται, όμως, ο νεαρός μάρτυρας της δέησης να μην είναι ο Άγιος Δημήτριος, αλλά να είναι όντως ο πάτρωνας του ναού της τελευταίας φάσης.

Κοντολογίς, δεν αποκλείεται ο «ξεχασμένος», σήμερα Άγιος Νικόλαος ο Νέος, ο εν Βουνένοις, να ήταν ο πάτρωνας Άγιος της επισκοπής και της πόλεως των Σερβίων, τουλάχιστον από τον 15^ο αιώνα, και μέχρι τον 16^ο, όταν η βασιλική των κατηχούμενων εγκαταλείφθηκε. Τελικό χτύπημα για την εγκατάλειψή της βασιλικής, ίσως έδωσε η ανοικοδόμηση του πρώτου ναού της Αγίας Κυριακής το 1600, η οποία έκτοτε είναι η πολιούχος των Σερβίων.

Εικόνα 3 Απόσπασμα από το βιβλίο του καθηγητή Ξυγγόπουλου, “Τα μνημεία των Σερβίων” (1958). Άραγε, οι υπερφυσικές διαστάσεις της προτομής του Αγίου Νικολάου εν Μύροις (η οποία σώζεται ακόμα και σήμερα) στις τοιχογραφίες, να έκαναν τους Σερβιώτες του 19^ου αιώνα να πιστέψουν ότι η βασιλική ήταν αφιερωμένη στον επίσκοπο Μύρων; Ήταν δηλαδή επινοημένες οι παραδόσεις που παρέθεσαν στον Γουναρόπουλο το 1872; Μύθοι που πλάστηκαν για να επεξηγήσουν την τεράστια προτομή, ή έστω κάτι άλλο; Αυτό προϋποθέτει ότι η συλλογική μνήμη των Σερβιωτών του 1872, δεν κατάφερε να διασώσει τον πάτρωνα Άγιο της βασιλικής που λειτουργούσε μέχρι τον 16^ο αιώνα. Η αλήθεια είναι ότι τα 272 έτη που χωρίζουν την έκδοση του Γουναρόπουλου από τον 16^ο αιώνα δεν είναι λίγα. Οι προφορικές παραδόσεις που αναφέρονται σε εποχές οι οποίες χρονικά απέχουν άνω των δυο αιώνων δεν είναι καθόλου αξιόπιστες. Όμως εδώ δεν γίνεται λόγος για κάποιο ξωκκλήσι, ή απόμακρο μοναστήρι, αλλά για την βασιλική που αποτελούσε τον καθεδρικό ναό των Σερβίων. Τον παλιότερο και πιο μεγαλοπρεπή ναό της καστροπολιτείας, έδρα της επισκοπής.

Εικόνα 4 Τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Νέου (εν Βουνένοις). Αριστερά, από τον ναό Αγίων Θεοδώρων Καστανιάς Σερβίων (1993). Δεξιά, από τον ναό Αγίου Αχιλλείου Λάβας Σερβίων (δεκ ’90).

Ίσως τελικά, «πίσω» από τον σημερινό πάτρωνα Άγιο του μητροπολιτικού ναού, και έμμεσα προστάτη της μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης, τον Άγιο Νικόλαο εν Μύροις, να «βρίσκεται» ο ξεχασμένος προστάτης της μεσαιωνικής Θεσσαλίας, ο Άγιος  Νικόλαος εν Βουνένοις[9], ή έστω ένα πρόσωπο που προέκυψε από τον συγκρητισμό αυτών των δύο, στην λαϊκή συνείδηση και λατρεία.

Εκτός αν πιστεύουμε ότι η μεταφορά της έδρας της επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη το 1737, έγινε αυθόρμητα ή εσπευσμένα, χωρίς οι Κοζανίτες να το επιδιώκουν επί χρόνια, βάζοντας το ως στόχο από δεκαετίες πιο πριν. Εκτός αν πιστεύουμε ότι το 1720, οι Κοζανίτες ανακαίνισαν εκ βάθρων τον μικρό ναό του Αγίου Νικολάου, χτισμένο το 1664, επειδή -όπως φαίνεται ότι έγραψαν στο αίτημά τους προς τις Οθωμανικές αρχές- ο ναός δεν ήταν λειτουργικός, ένεκα ζημιών από σεισμό. Να πιστέψουμε δηλαδή, ότι ο σεισμός  του 1695[10] κατέστησε τον ναό του 1664 μη λειτουργικό, κι ότι οι Κοζανίτες περίμεναν 25 χρόνια για να ζητήσουν από τους Τούρκους άδεια για την επισκευή του. Διαφορετικά, να πιστέψουμε ότι ο πρώτος ναός του Αγίου Νικολάου (και μόνον αυτός ανάμεσα σε όλους του άλλους ναούς στην Κοζάνη των αρχών του 18^ου αιώνα) καταστράφηκε από κάποιον σεισμό που έλαβε χώρα στην Κοζάνη λίγο πριν το 1720. Έναν σεισμό που δεν καταγράφηκε από καμία ενθύμηση.

Σημειώνεται ότι, όπως φάνηκε εκ του αποτελέσματος, η «επισκευή» δεν ήταν μια απλή επιδιόρθωση για να καταστεί ο ναός λειτουργικός, αλλά μια εκ βάθρων ανοικοδόμηση ενός ναού πολλαπλασίου στο μέγεθος και στην μεγαλοπρέπεια του προηγούμενου, αντάξιου του ανερχόμενου αστικού κέντρου, και κατάλληλου για τις ανάγκες έδρας επισκοπής.

Το 1720 ήταν σε μια εποχή που το συμβολικό είχε περισσότερο σημασία από το πρακτικό. Αν από τότε οι Κοζανίτες είχαν ξεκινήσει να διεκδικούν την έδρα της επισκοπής για την πόλη τους, και αν αποφάσισαν μέσα σε αυτό το πλαίσιο να οικοδομήσουν έναν μεγαλοπρεπή για τα δεδομένα της εποχής ναό, τότε γιατί επέλεξαν να «ανακαινίσουν» τον ναό του Αγίου Νικολάου, και όχι του Αγίου Δημητρίου, δηλαδή του Αγίου που θεωρείται ότι ήταν πάτρωνας της επισκοπής Σερβίων για αιώνες;

Πολλές διαφορετικές απαντήσεις μπορούν να δοθούν στα παραπάνω ερωτήματα. Επίσης, τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η υπόθεση, ότι πάτρωνας της βασιλικής των κατηχούμενων ίσως να ήταν κάποιος Άγιος Νικόλαος, δεν είναι -βέβαια- αδιάσειστα. Το ίδιο ισχύει όμως και για την υπόθεση ότι η βασιλική των κατηχούμενων ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο. Αφού ακόμη κι ο έγκριτος καθηγητής Ξυγγόπουλος δεν ήταν απόλυτος στην υπόθεσή του.

Βασική προϋπόθεση για την απόκτηση γνώσης είναι η παραδοχή της άγνοιας. Αν μας ενδιαφέρει να μάθουμε περισσότερα για την εκκλησιαστική ιστορία της επισκοπής Σερβίων, και το θρησκευτικό γίγνεσθαι της κοιλάδας του Αλιάκμονα κατά τον μεσαίωνα, είναι χρήσιμο να συνειδητοποιήσουμε ότι γνωρίζουμε ελάχιστα για αυτά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Γουναρόπουλος, Κ. (1872). Κοζανικά. Πανδώρα.

Καμπουρίδης K. – Σαλακίδης Γ. (2013). Η επαρχία Σερβίων τον 16ο αιώνα μέσα από Οθωμανικές πηγές. Σταμούλη.

Ξυγγόπουλος, Ά. (1958). Τα μνημεία τών Σερβίων. Θεσσαλονίκη: ‘Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού. Παρέμβαση.

Σταμκόπουλος, Ν. (2023, Μάιος 2). Ένας ξεχασμένος Άγιος του Αλιάκμονα. O Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις. Ανάκτηση από Εφημερίδα Πρωινός Λόγος Κοζάνης: https://www.prlogos.gr/ένας-ξεχασμένος-άγιος-του-ά/

Τσαρμανίδης, Α. (2019). Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης. Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων “Τα Κάστρα”.

Τσιλιπάκου, Α. (1997). Βασιλική των Κατηχούμενων. Χρονικά, ΑΔ 52, Β2, 814-820.

Τσότσος, Γ. Π. (2012). Ιστορική γεωγραφία της δυτικής Μακεδονίας: Το οικιστικό δίκτυο 14ος-17ος αιώνας. Σταμούλης.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. (2012, 5 21). Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα (Μέρος Β΄). Αρχαιολογία και Τέχνες. Ανάκτηση από https://www.archaiologia.gr

[1] «…Εἰς ὄνομα τίνος ὅμως ἁγίου ἐτιμᾶτο ἡ ἐκκλησία; Περὶ τούτου οὐδεμία γίνεται μνεία εἰς τὰς γραπτὰς πηγάς, εἷς τὰς οποίας ἄλλωστε οὐδαμοῦ ἀναφέρεται ἡ βασιλική. Ἔνδειξιν ὅμως πολύ, ὡς νομίζω, ἀσφαλῆ μᾶς παρέχει μία ἐπὶ τοῦ νεωτέρου στρώματος τοιχογραφία, περὶ τῆς οποίας ἐκάμαμεν ἤδη λόγον. Πρόκειται περὶ τῆς εἰς τὸ πρὸς ἀνατολάς ἄκρον τοῦ νοτίου τοίχου τοῦ μεσαίου κλίτους λίαν κατεστραμμένης εἰκόνος τοῦ Ἁγίου, Δημητρίου {εἰκ. 14}, ὅπου σῴζονται καὶ τὰ λείψανα τῆς μακρᾶς ἀφιερωτηρίου ἐπιγραφῆς τοῦ ἐπισκόπου Σερβίων Μιχαήλ…

…Πάντως δύναται νὰ θεωρηθῇ, ἂν μὴ ἀπολύτως βέβαιον, ὁπωδήποτε πιθανώτατον, ὅτι τοὐλάχιστον ἀπὸ τοῦ τέλους περίπου τοῦ 12^ου  αἰῶνος, ὅταν δηλαδὴ ἔγινεν ἡ νέα τοιχογράφησις τῆς βασιλικής, αὕτη ἐτιμᾶτο εἰς ὄνομα τοῦ “Ἁγίου Δημητρίου.» (Ξυγγόπουλος, 1958, σσ. 62, 64)

[2] «…Πρέπει ἐντούτοις νὰ παρατηρήσωμεν ὅτι τὰ συμπεράσματα ταῦτα ἰσχύουν διὰ τὴν δευτέραν, δηλαδὴ τὴν ἀπὸ τοῦ τέλους περίπου τοῦ 12^ου  αιώνος περίοδον, ὁπότε έγινεν ἡ ἐκ νέου τοιχογράφησις τῆς βασιλικής. Μένει ὅμως τὸ πρόβλημα, ἂν εὐθὺς ἀπὸ τῆς ἰδρύσεώς τῆς ἡ βασιλικὴ ἦτο ἀφιερωμένη εἰς τὸν Άγιο Δημήτριον…» (Ξυγγόπουλος, 1958, σ. 64)

[3] (Γουναρόπουλος, 1872)

[4] (Σταμκόπουλος, 2022)

[5] (Τσότσος, 2012)

[6] (Καμπουρίδης K. – Σαλακίδης Γ., 2013)

[7] (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 2012)

[8] «…Στο ανατολικό και το νότιο τμήμα της τομής αποκαλύφθηκαν σε βάθος 0,60-0,85 μ. σπαράγματα τοιχογραφίας σε άριστη κατάσταση, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν εκείνα με τη μορφή του Ένθρονου Χριστού Παντοκράτορα (κεφαλή, φωτοστέφανο, κάτω τμήμα θρόνου, υποπόδιο, πόδια), κεφαλή μάρτυρα, πιθανότατα του αγίου Δημητρίου, χέρια δεόμενης από αριστερά μορφής, πιθανότατα Παναγίας, οι οποίες θα πρέπει να συναποτελούν παράσταση Δέησης. Σύμφωνα με μια πρώτη χρονολόγηση μπορούν να τοποθετηθούν στο 16ο αι. και αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα που πιστοποιεί τη λειτουργία της βασιλικής ως λατρευτικού χώρου και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.» (Τσιλιπάκου, 1997, σσ. 816-817)

[9] (Σταμκόπουλος, Ένας ξεχασμένος Άγιος του Αλιάκμονα. O Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις, 2023)

[10] Ο Τσαρμανίδης συνδέει τον σεισμό που αναφέρεται σε ενθύμηση του 1695 στο Βελβεντό με τον σεισμό που κατέστησε μη-λειτουργικό (σύμφωνα με την επιστολή των Κοζανιτών) τον ναό του ο  Αγίου Νικολάου στην Κοζάνη (Τσαρμανίδης, 2019, σσ. 27-28)