Ο Ιωάννης Πιλαλίδης, ένας σύγχρονος «τελετουργός» και συνεχιστής του εθίμου των Μωμόγερων ή Κοτσαμάνια (όπως είναι γνωστά στον Τετράλοφο Κοζάνης), μέσα από το χορό, τη θεατρική διάσταση, τη μουσική και κυρίως το πάθος του, φροντίζει ώστε η πολιτιστική μας κληρονομιά να παραμείνει ζωντανή, ουσιαστική κι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σημερινή εποχή. Σε αυτή τη συνέντευξη, στο kozan.gr, μας μιλά με λόγια βιωματικά, γεμάτα συγκίνηση, ευθύνη κι αγάπη για το έθιμο που «το ξεκίνημά του χάνεται στα βάθη του χρόνου και της ιστορίας μας». Από τις αυλές των σπιτιών και τα σοκάκια του χωριού, μέχρι τα νεκροταφεία και τις πλατείες, οι Μωμόγεροι δεν αναβιώνουν απλώς ένα έθιμο — το ενσαρκώνουν με κάθε τους βήμα, βλέμμα και χτύπο του νταουλιού. Μέσα από τα μάτια του Ιωάννη, ακολουθούμε τους Κοτσαμάνους στον αγώνα τους για την επιβίωση, την αναγέννηση και τη μνήμη. «Το φλεγόμενο τσουβάλι του γέρου, σε συνδυασμό με τη δύση του ηλίου και τα υπέροχα χρώματα στον ουρανό, δημιουργούν μία κατανυκτική ατμόσφαιρα» κι είναι η στιγμή που ο ίδιος κορυφώνει τα συναισθήματά του στον τελευταίο χορό στην πλατεία του χωριού, κάθε φορά που τελείται το έθιμο.
Ακολουθεί η συνέντευξη:
- Ποια είναι η αποστολή σου όταν βγαίνεις στους δρόμους και τις αυλές του χωριού;
Η αποστολή μου είναι διττή, μιας και πρέπει να επιτελέσω στο ακέραιο, τόσο το ρόλο του τελετουργού, όσο και του διασώστη και συνεχιστή μίας κληρονομιάς, το ξεκίνημα της οποίας χάνεται στα βάθη του χρόνου και της ιστορίας μας. Κάθε μέλος του θιάσου οφείλει να συνδράμει στην ολοκληρωμένη τέλεση μίας γονιμικής και ευετηριακής τελετουργικής διαδικασίας, που αποσκοπεί στην παράκληση των θείων και της φύσης για υγεία, ευδαιμονία, καλοτυχία, γονιμότητα, δημιουργία, αγάπη και ομόνοια στον χρόνο που ξανοίγεται μπροστά μας. Μία τελετουργία η οποία λαμβάνει χώρα ΣΕ ΚΑΘΕ αυλή και σπίτι της τοπικής κοινότητας, αλλά και σε σημαίνοντα σημεία του χωριού όπως π.χ. η εκκλησία ή τα νεκροταφεία. Μία τελετουργία που στηρίζεται απόλυτα στην αυτοσχέδια αλληλεπίδραση του θιάσου με τον οικοδεσπότη και τον θεατή. Την ίδια στιγμή, οφείλω να είμαι σοβαρός και συνειδητοποιημένος ως προς το πολιτιστικό φορτίο που μου κληροδοτήθηκε από την προηγούμενη γενιά, έτσι ώστε να το διατηρήσω ανόθευτο και να το μεταλαμπαδεύσω στους επόμενους.
– Γιατί φοράς την περικεφαλαία και τι συμβολίζει η στολή σου; Είναι για πόλεμο ή για γιορτή;
Ο θίασος αποτελείται από τρία τμήματα: το χορευτικό, το θεατρικό και το μουσικό. Στο χορευτικό ξεχωρίζουν οι 12 Κοτσαμάνοι (φουστανελοφόροι), με τις εντυπωσιακές περικεφαλαίες τους. Σίγουρα, οι περικεφαλαίες με το χαρακτηριστικό τους σχήμα και τον πολύχρωμο θύσανο στο πίσω μέρος τους, μας ταξιδεύουν στα ένδοξα χρόνια της αρχαϊκής, κλασικής και αλεξανδρινής Ελλάδας, φέρνοντας στη μνήμη μας σπουδαίες νίκες στα πεδία των μαχών, αλλά και στον πολιτικό, κοινωνικό και πνευματικό στίβο των εποχών εκείνων. Πάνω τους όμως, μπορεί κανείς να διακρίνει και έντονα ευετηριακά και γονιμικά στοιχεία, όπως τα μικρά πολύχρωμα λουλούδια και τα χαρακτηριστικά καθρεφτάκια, όμορφα και προσεκτικά τοποθετημένα, σύμβολα του φωτός, γενεσιουργού δύναμης της φύσης και της αέναης μάχης της μέρας και της νύχτας στον ετήσιο κύκλο εναλλαγής των εποχών, (σύμφωνα με την άποψη σημαντικών μορφών της λαογραφίας όπως ο Μελίκης Γεώργιος -γνωστός και από τις λαογραφικού περιεχομένου εκπομπές του στη Δημόσια Τηλεόραση- και ο Δρανδάκις Ελευθέριος, επί χρόνια καλλιτεχνικός Διευθυντής του Λυκείου Ελληνίδων της Αθήνας). Το υπόλοιπο μέρος της φορεσιάς τους αποτελείται από τα ταραπουλούζια (=ζωνάρια), τα λευκά πουκάμισα, τα γιλέκα με τις επωμίδες (στολισμένα με πολύχρωμα υφασμάτινα λουλούδια και διάφορα άλλα στολίδια όπως αλυσίδες, εγκόλπια και φλουριά, πολλά από τα οποία έφεραν οι παππούδες τους από τον Πόντο),το λευκό σώβρακο και τις μακριές, μαύρες μάλλινες κάλτσες (ορτάρεα) που φτάνουν έως το γόνατο. Στα χέρια τους κρατάνε όλοι πολύχρωμες ξύλινες βέργες και φοράνε μαύρα μποτάκια (στον Πόντο φορούσαν τα πατροπαράδοτα τσαρούχια, όμως στις μέρες μας για λόγους λειτουργικούς, αντικαταστάθηκαν και χρησιμοποιούνται μόνο σε παρουσιάσεις σε εσωτερικούς χώρους).
Συνδυάζοντας το ύφος της φορεσιάς με τον αγέρωχο, πολεμικό χορό των Κοτσαμάνων, μπορεί κανείς να διακρίνει την καθημερινή μάχη των ανθρώπων για επιβίωση και εξέλιξη, τόσο απέναντι σε φανερούς (στα πεδία των μαχών), όσο και απέναντι σε άφαντους εχθρούς (η “μάχη” με τη γη, ο καθημερινός αγώνας για οικονομική και υλική αυτάρκεια).
Εκτός όμως, από τους 12 Κοτσαμάνους, σημαντικότατος είναι και ο ρόλος των υπόλοιπων μορφών του θιάσου. Οι νύφες φοράνε σύγχρονα νυφικά, ενώ στη Ματσούκα είχαν στο λαιμό και ένα περιδέραιο φτιαγμένο από διάφορους ξηρούς καρπούς, σύμβολο γονιμότητας και καρποφορίας. Η αρπαγή τους μας θυμίζει την αρπαγή της Περσεφόνης (κόρη της θεάς Δήμητρας) από τον θεό του κάτω κόσμου Πλούτωνα, που αποτέλεσε το μύθο με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες αναφέρονταν στην εναλλαγή των εποχών κατά τη διάρκεια του έτους. Ο γέρος φέρει ψεύτικα άσπρα γένια, τούρκικη βράκα και φέσι, κρατάει ξύλινο σπαθί και στην πλάτη κουβαλάει σακί με άχυρα, προκαλώντας και αυτός γέλιο και ευθυμία στους παρευρισκόμενους. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις προκαλεί την οργή της γριάς που διαπληκτίζεται μαζί του, ενώ το κοινό τον χλευάζει και βάζει φωτιά στο τσουβάλι που κουβαλά στην πλάτη. Αυτός τρέχει ανάμεσα στο πλήθος προκαλώντας μεγάλη αναστάτωση και πέφτει με κωμικό τρόπο ανάσκελα για να σβήσει τη φωτιά η οποία έχει πλέον φουντώσει (κατά πολλούς υποδηλώνει την αλλαγή του χρόνου). Η γριά, ντυμένη ανάλογα, συμμετέχει με τον δικό της τρόπο στην ψυχαγωγία του κοινού. Ο διάβολος κάνει αισθητή την παρουσία του, αυτοσχεδιάζοντας με τους θεατές και κυρίως με τον νοικοκύρη κάθε σπιτιού, διαπράττοντας σκανδαλιές που προκαλούν γέλιο και ευθυμία. Ο γιατρός εξετάζει τη νύφη μετά από κάθε αρπαγή της, διαπιστώνει τον βαθμό κακοποίησής της και παραπέμπει την διάγνωση στον τσιανταρμά (=αστυφύλακα), ο οποίος καθορίζει κατά περίπτωση τα επιβαλλόμενα πρόστιμα (μπαξίσι) και τα εισπράττει ή σε περίπτωση άρνησης του δράστη να πληρώσει, επιβάλλει την τιμωρία (συνήθως κρέμασμα από κάποια κλαδί δέντρου και άναμμα φωτιάς από κάτω έως ότου παραδεχτεί το σφάλμα του και δεχτεί να πληρώσει). Τέλος, ο Δισακάς συγκεντρώνει το μπαξίσι ή ότι άλλο προσφέρουν οι οικοδεσπότες στον όμιλο (κεράσματα κτλ). Όλα τα μέλη του θιάσου είναι αυστηρά μόνο άντρες, σύμφωνα με τις παραδοχές του εθίμου.
– Ποιο ρόλο παίζει ο χορός στο έθιμο σου; Είναι μονάχα παράσταση ή κάτι περισσότερο;
Ο χορός των Κοτσαμάνων, με την ιδιομορφία και την αρμονία του, σε συνδυασμό με την εντυπωσιακή στολή τους, προκαλεί δέος και θαυμασμό στους θεατές, βοηθώντας τους να αισθανθούν και να βιώσουν πιο έντονα τους συμβολισμούς και τα μηνύματα που αναδύονται κατά την τέλεση του εθιμικού δρωμένου των Κοτσαμάνων ή Μωμόγερων (όπως επίσης είναι γνωστό). Σημαντικός είναι ο ρόλος του αρχηγού, ο οποίος με τη σειρά και το ύφος που δίνει τα συνθήματα, οφείλει να αναδεικνύει σε υπέρτατο βαθμό τη χορευτική δράση και ικανότητα του θιάσου, ενώ πολύτιμη είναι και η προσφορά των μουσικών, η αρμονική συνεργασία των οποίων με τον αρχηγό και τον υπόλοιπο χορευτικό θίασο, βοηθά στην εναλλαγή των συναισθημάτων των τελετουργών και των θεατών, μέσα από την αυξομείωση του ρυθμού και της μουσικής έντασης.
Αναπόσπαστο κομμάτι του δρωμένου, όπως ήδη έχει αναφερθεί, αποτελεί και ο κόσμος, ο οποίος ακολουθεί το θίασο, τραγουδάει, χορεύει και αναμιγνύεται μαζί του. Πρόκειται στην ουσία για ένα πολυπληθές θέατρο δρόμου, με πολλές οργανωμένες και αυτοσχέδιες σκηνές, που λαμβάνει χώρα στα σπίτια και τις αυλές των κατοίκων των κοινοτήτων.
Παρατηρώντας κανείς τον τρόπο τέλεσης του δρωμένου, με τις διάφορες χορευτικές φάσεις, τους αυτοσχέδιους διαλόγους και την αλληλεπίδραση τελετουργών και θεατών, θα μπορούσε να διακρίνει επαρκή στοιχεία ώστε να το χαρακτηρίσει ως την πλησιέστερη μορφή του αρχαίου θεατρικού είδους γνωστού ως Διθύραμβος. Ενδεικτικά στην εγκυκλοπαίδεια «Θησαυροί Γνώσεων» στον 3ο τόμο της, αναφέρονται τα εξής :
«Στην αρχαία Ελλάδα, πατέρας του δράματος ήταν ο Διθύραμβος, ένα χορικό τραγούδι αφιερωμένο στο Διόνυσο, που έψαλλαν, χορεύοντας γύρω από τον βωμό του Θεού, χορευτές μεταμφιεσμένοι σε Σάτυροι. Για το χορικό αυτό άσμα, δεν χρειάζονταν , φυσικά παρά ένας κυκλικός χώρος (αυλή, πλατεία, δρόμος), η ορχήστρα και οι θεατές που παρακολουθούσαν το έργο».
Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι ο θεατρικός χαρακτήρας του δρωμένου, η τάση του να σατιρίζει πρόσωπα και καταστάσεις της εποχής , η συμμετοχή του κόσμου και ο αυτοσχεδιασμός των θεατρικών προσώπων, του δίνουν την δυνατότητα συνεχώς να επικαιροποιείται, καθιστώντας το ανθεκτικό στο πέρασμα του χρόνου, με αποτέλεσμα σήμερα να αποτελεί τη μοναδική και ταυτόχρονα πιο καλοδιατηρημένη, παραλλαγή από τις περίπου 55 που αναφέρει στη διδακτορική του διατριβή ο Χρήστος Σαμουηλίδης.
- Πώς αισθάνεσαι όταν βλέπεις μικρά παιδιά να σε κοιτάνε με δέος ή να θέλουν να γίνουν κι αυτά Μωμόγεροι;
Με σιγουριά θα μπορούσα να πω ότι καταλαβαίνω πολύ καλά τι ακριβώς αισθάνονται αυτά τα παιδιά. Βλέπετε, τόσο εγώ, όσο και οι υπόλοιποι συν-τελετουργοί μου (επιτρέψτε μου τον όρο), ενταχθήκαμε στον όμιλο μέσω μιας απόλυτα βιωματικής διαδικασίας: παρακολουθώντας (ως πιτσιρίκια) τους πατέρες και τους παππούδες μας να συμμετέχουν στο δρώμενο και αδημονώντας να έρθει η στιγμή που και εμείς θα αποτελούσαμε μέρος αυτού του υπέροχου εθίμου. Ως γνωστόν, τα παιδιά είναι οι μεγαλύτεροι θαυμαστές των γονιών τους και προσπαθούν πολλές φορές να υιοθετήσουν συνήθειες και συμπεριφορές τους. Από τη μία, λοιπόν, αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά, βλέποντας τόση νεολαία, να είναι κοντά στο δρώμενο και να θέλει να αποτελέσει μέρος αυτού, εξασφαλίζοντας έτσι, τη συνέχισή του στο μέλλον. Από την άλλη, αισθάνομαι ιδιαίτερο βάρος και αντιλαμβάνομαι την τεράστια ευθύνη που έχω, τόσο προς τις προηγούμενες γενιές (που μας το κληροδότησαν), όσο και προς τις επόμενες, ώστε να τους το μεταλαμπαδεύσουμε ανόθευτο και αναλλοίωτο (ως προς τις βασικές του αρχές, τους συμβολισμούς και τα μηνύματα), όπως ακριβώς το παραλάβαμε.
Ποιο είναι για σένα το πιο συγκινητικό ή “ιερό” κομμάτι κατά την αναβίωση τέλεση του εθίμου;
Όπως αναφέραμε και πριν, το εθιμικό δρώμενο των Κοτσαμάνων (ή Μωμόγερων) είναι στην ουσία ένα χοροθέατρο δρόμου, με αυτοσχέδιες σκηνές και διαλόγους, βασισμένο στην αλληλεπίδραση των χαρακτήρων/μορφών του με τον νοικοκύρη και τους υπόλοιπους θεατές. Ως τέτοιο, προσφέρει πολλές, όμορφες, ευτράπελες, ευχάριστες αλλά και συγκινητικές στιγμές κατά τη διάρκεια της τέλεσής του.
Μία τέτοια πολύ ιδιαίτερη και χαρακτηριστική σκηνή είναι εκείνη κατά την οποία, όταν ο χορός βρίσκεται σε ύφεση και υπάρχει επιθυμία του νοικοκύρη, ο αρχηγός και ένας Κοτσιαμάνος χορεύουν μαζί με την νύφη μπροστά στον οικοδεσπότη. Μετά από λίγο, η νύφη ρίχνει το μαντήλι της στον ώμο του, αυτός το παίρνει και εκφράζοντας μία ευχή το επιστρέφει, αφού προηγουμένως δέσει μέσα σ’αυτό ένα φιλοδώρημα προς εκπλήρωση της επιθυμίας του. Η σκηνή αυτή συνήθως λάμβανε χώρα σε αυλές άτεκνων ζευγαριών ή σε περιπτώσεις όπου κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα, είχαν βρει την οικογένεια μεγάλες ατυχίες.
Μία άλλη πολύ όμορφη σκηνή, είναι ο χορός έξω από τα νεκροταφεία του χωριού. Είναι η στιγμή κατά την οποία ο θίασος και οι ακόλουθοί του, συνδέονται πνευματικά με τις προγονικές τους εστίες (ανθρώπους και μέρη στον Πόντο) και τους δίνουν την υπόσχεση ότι δεν πρόκειται ποτέ να ξεχάσουν την καταγωγή και την ιστορία τους και ότι θα φροντίσουν αυτές να παραμείνουν ζωντανές εις το διηνεκές του χρόνου…
Προσωπικά, το αγαπημένο μου κομμάτι είναι ο τελευταίος χορός στην πλατεία του χωριού. Το φλεγόμενο τσουβάλι του γέρου, σε συνδυασμό με τη δύση του ηλίου και τα υπέροχα χρώματα στον ουρανό, δημιουργούν μία κατανυκτική ατμόσφαιρα. Ξαφνικά τα κουρασμένα πόδια αποκτούν φτερά στους ήχους του αγγείου και του νταουλιού, η έκσταση φτάνει σε μεγάλα ύψη και αναδύονται δυνάμεις και αντοχές που δεν φανταζόσουν ότι είχες. Με το πέρας του χορού των Κοτσαμάνων, όλοι οι παρευρισκόμενοι, χωριανοί και επισκέπτες ενώνονται σε μία μεγάλη αγκαλιά, χορεύουν και τραγουδούν μαζί, ως ένα, αποχαιρετούν τον χρόνο που φεύγει (με τις όμορφες και άσχημες στιγμές του) και ονειρεύονται τον επόμενο, γεμάτο υγεία, αγάπη, ομόνοια, δημιουργία και ευτυχία… Πρόκειται για μία πολύ δυνατή συναισθηματική κατάσταση, που βιώνεται ταυτόχρονα, από εκατοντάδες άτομα….
Επιτρέψτε μου, όμως, να αναφερθώ και σε μία άλλη ιδιαίτερη στιγμή. Βλέπετε, όλα αυτά τα χρόνια, οι Κοτσαμάνοι του Τετραλόφου, ταξίδεψαν σε πολλά μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ηρώδειο, Μουσείο Μπενάκη, Ίδρυμα Κακογιάννη, Κρήτη, Κέρκυρα, Θράκη, Πολωνία, Γερμανία και πολλά ακόμη μέρη αποτέλεσαν τα προηγούμενα χρόνια, σημεία αναφοράς. Η σπουδαιότερη εμφάνισή μας όμως, ήταν στην ιδιαίτερη πατρίδα του δρωμένου, τη Λιβερά του Πόντου (σημερινό Yazlikoy). Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς του 2009, ένα λεωφορείο με 70 άτομα, στην πλειοψηφία τους κάτοικοι Τετραλόφου, αλλά και από τα υπόλοιπα βιωματικά χωριά, με καταγωγή από τη Λιβερά και το γειτονικό Καπίκιοϊ, διένυσαν οδικώς μία απόσταση 1900 χλμ, για να αναβιώσουν το σημαντικότερο έθιμο που τους κληροδοτήθηκε, ύστερα από 87 ολόκληρα χρόνια, στο χώρο όπου τελούνταν επί αιώνες. Η συγκίνηση τεράστια. Άρωμα ελληνικότητας ανάβλυζε παντού στην ατμόσφαιρα. Η κορύφωση ήρθε με το χορό των Κοτσαμάνων μπροστά στον Άγιο Γρηγόριο, την εκκλησία μπροστά από τα νεκροταφεία του χωριού. Η τρίτη και τέταρτη γενιά προσφύγων Λιβεριτών, απέδωσε φόρο τιμής και αιώνιας ευγνωμοσύνης στους προγόνους της, για όλα όσα τους κληροδότησαν. Παράλληλα, τους έστειλε μήνυμα, ότι όσα χρόνια και αν περάσουν, όσο μακριά και αν βρίσκονται, η καρδιά τους θα χτυπάει και εκεί, στη Λιβερά της Ματσούκας και θα χορεύει, στο σκοπό του αγγείου, τον αγέρωχο, περήφανο και ιδιόμορφο, πατροπαράδοτο χορό των Κοτσαμάνων….
Πόσο διαφορετικά τελούνταν οι Μωμόγεροι παλαιότερα σε σχέση με σήμερα; Τι έχει αλλάξει και τι έχει μείνει ίδιο; Υπάρχουν στοιχεία που έχουν προστεθεί ή αφαιρεθεί τα τελευταία χρόνια για λόγους “μοντερνισμού”; Αν ναι, με ποια κριτήρια έγιναν αυτές οι αλλαγές;
Με την ολοκλήρωση της εγκατάστασης των προσφύγων στις νέες τους εστίες (περί τα μέσα της δεκαετίας του 1920), άρχισε και η τέλεση του δρωμένου στους καινούργιους τόπους διαμονής. Το έθιμο τελείται (δεν αναβιώνει όπως πολλές φορές λανθασμένα λέγεται) αδιάκοπα από τότε έως και τις μέρες μας στα 8 γνωστά χωριά: Αγ. Δημήτριος-Ρυάκιο, Αλωνάκια, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά, Πρωτοχώρι, Σκήτη και Τετράλοφος. Μιλώντας για το χωριό απ’ όπου κατάγομαι (τον Τετράλοφο Κοζάνης), μπορώ να πω με μεγάλη σιγουριά ότι ελάχιστα έχουν αλλάξει στον τρόπο και τις βασικές αρχές τέλεσης του δρωμένου. Σε ό,τι αφορά τον χορό αυτόν καθ’ εαυτόν, η κινησιολογία και οι φιγούρες παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ίδιες. Απαράλλαχτη παραμένει και η μελωδία, ένας ιδιαίτερος σκοπός, προσαρμοσμένος στο ξεχωριστό ηχόχρωμα του αγγείου (τουλούμ’), που ηχεί στα στενά του Τετραλόφου εδώ και έναν αιώνα και τα τελευταία χρόνια ακούγεται όλο και περισσότερο και στις υπόλοιπες κοινότητες. Για τα παραπάνω, αδιάσειστες αποδείξεις παρέχουν τα βίντεο (από τις αρχές τις δεκαετίας του 1980 τα παλαιότερα νομίζω), αλλά και τα «άγρυπνα βλέμματα” των ανθρώπων 2ης και 3ης γενιάς, αδέκαστων κριτών των προσπαθειών μας. Σχετικά με το θεατρικό κομμάτι, ορισμένες βασικές αρχές (όπως το κλέψιμο της νύφης, το εθιμικό με το μαντήλι, οι σκανδαλιές του γέρου και του διαβόλου, το…κάψιμο του κλέφτη, ως τιμωρία για την προσβολή στην τιμή του θιάσου με την ενέργειά του, ο αρχικός χορός στην εκκλησία (όπως γινόταν και στη Λιβερά του Πόντου), ο τελικός στην πλατεία με το κάψιμο του τσουβαλιού και τον εθιμοτυπικό χορό θεατών και θιάσου γνωστού με την ονομασία “Από παν’ και κα’” (μία παραλλαγή του γνωστού χορού τικ, με ιδιαίτερο βηματισμό), που ακολουθεί τον χορό των Κοτσαμάνων και πολλά άλλα παραμένουν όπως ακριβώς τα παραλάβαμε. Αυτό που αλλάζει είναι το περιεχόμενο των αυτοσχέδιων διαλόγων, που προσαρμόζεται σε κοινωνικοπολιτικά ερεθίσματα της εποχής (κάτι απολύτως θεμιτό και στο πνεύμα της επικαιροποίησης που διακατέχει το δρώμενο μέσω της σάτιρας) μεταξύ των θεατρικών φιγούρων μεταξύ τους, αλλά και στην αλληλεπίδρασή τους με τους θεατές, ορισμένες χαρακτηριστικές συμπεριφορές που ο κάθε θιασώτης μπορεί να προσδώσει στον χαρακτήρα που υποδύεται (για παράδειγμα κάποιες πιο….ζωηρές νύφες μπορεί να μην περιμένουν να κλεφτούν, αλλά αναλαμβάνουν δράση οι ίδιες ή κάποιος διάβολος που μπορεί να λερώνει άλλοτε με αλεύρι και άλλοτε με κάρβουνο τον κόσμο) ή μπορεί κάποιες μικρές αλλαγές στη φορεσιά, όπως η ομοιομορφία στο χρώμα των επωμίδων. Όπως και να έχει ο χαρακτήρας και το ύφος παραμένουν αναλλοίωτα. Διαφορές στη χορογραφία υπήρχαν πάντοτε ανάμεσα στα βιωματικά χωριά, ο βασικός κορμός όμως, είναι κοινός και εκεί, κάτι εύκολα αντιληπτό από τους πιο μυημένους. Επίσης, κάποιες διαφορές ανάμεσα στις φιγούρες του θεατρικού τμήματος από χωριό σε χωριό (π.χ. η ύπαρξη αρκούδας ή καμήλας), έχουν την εξήγησή τους σε ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες που συνάντησαν οι πρόσφυγες κατά την εγκατάστασή τους στα αντίστοιχα χωριά. Μία βασική συνθήκη όμως, η οποία αλλάζει αρκετά δεδομένα, είναι ο συνωστισμός που προκαλείται στα στενά των τοπικών κοινοτήτων (ιδιαίτερα αυτών που έχουν και τη μεγαλύτερη προσέλευση τουριστών), ο οποίος δυσκολεύει αρκετά την κίνηση των τελετουργών από τη μία αυλή στην άλλη, προκαλώντας μεγάλες καθυστερήσεις και μεγαλώνοντας το χρονικό διάστημα από την έναρξη έως το πέρας του δρωμένου. Επίσης, πολλές φορές, επειδή ο κόσμος που περιτριγυρίζει το θίασο δεν είναι μυημένος καλά στο έθιμο, αναγκάζονται οι χαρακτήρες να προσπαθήσουν να τους εντάξουν, εισάγοντας νέες συμπεριφορές (όπως οι…ζωηρές νύφες που αναφέραμε παραπάνω). Τέλος, μία ευχάριστη αλλαγή, ενδεικτική της προσαρμοστικότητας των τοπικών κοινωνιών στα νέα δεδομένα, είναι τα πολύ μεγαλύτερα τραπέζια, με τα πολύ περισσότερα εδέσματα και ποτά, με τα οποία υποδέχονται οι οικοδεσπότες το θίασο και τον κόσμο που ακολουθεί, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, στην προσπάθειά τους να δείξουν πόσο βαθιά ριζωμένη είναι μέσα τους η ανάγκη της άριστης φιλοξενίας των ξένων και τουριστών.
Τι θα λέγατε σε κάποιον που βλέπει τους Μωμόγερους για πρώτη φορά και δεν καταλαβαίνει γιατί γίνεται όλο αυτό;
Έχει τύχει πολλές φορές στο παρελθόν, να μας πλησιάσουν άτομα που δεν γνωρίζουν το έθιμο και παραξενευμένοι να ρωτήσουν τι ακριβώς κάνουμε, ενώ πολλές φορές, αμφισβήτησαν ακόμη και τη γνησιότητα αυτή καθ’ εαυτή του δρωμένου, μιας και τους ξένιζε ιδιαίτερα η παρουσία φουστανέλας σε ποντιακό δρώμενο. Επίσης, τα τελευταία χρόνια, με τη διάδοση που γνωρίζει το έθιμο, έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών λαογράφων, καθηγητών πανεπιστημίων, διδακτορικών και μεταπτυχιακών φοιτητών, καθώς φυσικά και πολλών φίλων της παράδοσης, οι οποίοι επισκέπτονται τα βιωματικά χωριά του Νομού Κοζάνης κάθε χρόνο, προκειμένου να γνωρίσουν, να καταγράψουν, ακόμη και να συμμετέχουν στο δρώμενο. Η ενδελεχής ανάλυση του δρωμένου θα απαιτούσε πολλές σελίδες και χρόνο. Περιληπτικά, θα τους έλεγα ότι οι Μωμόγεροι είναι ένα γονιμικό, ευετηριακό δρώμενο, που λαμβάνει χώρα στους δρόμους και τις αυλές των χωριών κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου. Στην ουσία, πρόκειται για μια επαναλαμβανόμενη τελετουργική διαδικασία σε ΟΛΑ τα σπίτια του χωριού, προκειμένου να ακολουθήσει μία χρονιά γεμάτη υγεία, αγάπη, ομόνοια, δημιουργία, κερδοφορία και γονιμότητα. Όλα αυτά τα μηνύματα, αναδύονται μέσα από συμβολικές πράξεις, αντικείμενα και διαλόγους που συμβαίνουν κατά την τέλεση του δρωμένου. Μία σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι οι Μωμόγεροι ήταν ευρύτατα διαδεδομένοι στον Πόντο, απλά είχαν πολλές παραλλαγές, με μικρές ή μεγαλύτερες διαφορές από περιοχή σε περιοχή, όπως οι “Κατσικάδες” στην περιοχή Σαμψούντας, τα “Κόσια” στη Χαρίαινα Αργυρούπολης και τα “Μωμοέρια” στο Σταυρίν και τη Ματσούκα. Στην πιο λαμπρή και εντυπωσιακή του μορφή, όμως, το εθιμικό αυτό δρώμενο, συναντιόταν στην περιοχή της Λιβεράς και των γύρω χωριών (Καπίκιοϊ, Άγουρσα, Δανίαχα, Κοσπιδί Χατζάβερα κ.ά), με την ονομασία “Κοτσαμάνια”. Αυτή η τελευταία είναι και η μοναδική παραλλαγή που έχει διασωθεί έως τις μέρες και συναντάται στα χωριά της Κοζάνης. Τα τελευταία χρόνια βέβαια, γίνονται προσπάθειες να αναβιώσουν και κάποιες άλλες μορφές (όπως στον Καλλίφυτο Δράμας, στο Θρυλόριο Κομοτηνής και στον Αγ. Μάρκο του Ν. Κιλκίς), τα Κοτσαμάνια όμως, είναι η μοναδική παραλλαγή των Μωμόγερων που αδιάλειπτα τελείται στον Ελλαδικό χώρο, από τα πρώτα χρόνια της μετεγκατάστασης των Ποντίων προσφύγων, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920 και έως τις μέρες μας.
Πώς βλέπεις το μέλλον των Μωμόγερων; Πιστεύετε πως θα συνεχιστούν με τον ίδιο παλμό και στις επόμενες γενιές; Αν ναι από που πηγάζει αυτή η αισιοδοξία αν όχι αντιστοίχως δικαιολόγησε μας την απάντησή σου.
Αναμφισβήτητα, το μέλλον των Μωμόγερων είναι ευοίωνο και εξαιρετικά ελπιδοφόρο. Σε όλα τα βιωματικά χωριά, οι επόμενες γενιές αδημονούν να έρθει η ώρα που θα περάσουν από το ρόλο του θεατή, σε αυτό του τελετουργού. Η αισιοδοξία στηρίζεται επίσης, στο γεγονός ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός νέων ανθρώπων που θέλουν να γίνουν μέλη των θιάσων, αλλά και στο ότι το επίπεδο των παιδιών, που αυτή τη στιγμή συμμετέχουν, είναι υψηλό (τόσο από χορευτική άποψη, όσο και από θεατρική) και επομένως το πρωτογενές υλικό υπάρχει αυτούσιο, ανόθευτο και αναλλοίωτο προς διάθεση. Επίσης, πέρα από τις 8 πατρογονικές, θα τις χαρακτήριζα, εστίες τέλεσης του δρωμένου (τα 8 βιωματικά χωριά που πρωτοστάτησαν και στην ένταξή του στον Παγκόσμιο Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, το Νοέμβριο του 2016), άρχισαν πλέον να εμφανίζονται και άλλες, σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπου γίνονται αξιόλογες προσπάθειες για την παρουσίαση του δρωμένου. Τέλος, οφείλουμε να αντλήσουμε αισιοδοξία και από το γεγονός ότι στις μέρες μας, βρίσκονται ακόμη εν ζωή πολλά άτομα από την 3η γενιά (οι σημερινοί 70άρηδες), αλλά ακόμη και από τη 2η, οι οποίες είναι γενιές που έζησαν για πολλά χρόνια με τους πρώτους πρόσφυγες (τη λεγόμενη 1η γενιά), οπότε υπάρχουν εκείνα τα φίλτρα που θα εμποδίσουν την οποιαδήποτε αλλοίωση και διαστρέβλωση. Φυσικά, η αισιοδοξία δε θα πρέπει να μας οδηγήσει στον εφησυχασμό, αφού η ευρύτατη διάδοση και δημοφιλία του δρωμένου, καθιστά δύσκολο τον “έλεγχο” της ορθής τέλεσης από τους νεότερους και λιγότερο μυημένους φορείς, που μπορεί να οδηγήσουν σε δύσβατα μονοπάτια. Οι παραφωνίες που έχουν παρουσιαστεί στο θέμα του αριθμού και της γνησιότητας των ποντιακών χορών, ελλοχεύουν και στην περίπτωση των Μωμόγερων. Τα οχτώ βιωματικά χωριά, αποτελούν δικλείδες ασφαλείας, οι οποίες ελπίζω να αποδειχτούν επαρκείς. Τελειώνοντας επιτρέψτε μου να τονίσω το εξής: εχέγγυο της ορθής τέλεσης και απόδοσης του τελετουργικού χαρακτήρα, που πρέπει να διακατέχει κάθε συμμετοχή ενός ατόμου στο δρώμενο, αποτελεί η βιωματική του ένταξη σε αυτό. Ασχέτως εάν κάποιος συμμετέχει στο χορευτικό, το θεατρικό ή το μουσικό τμήμα του θιάσου, η είσοδός του σε αυτή πρέπει να ακολουθήσει μία βιωματική οδό. Το δρώμενο δε διδάσκεται στις αίθουσες των Συλλόγων, αλλά στο φυσικό του περιβάλλον: τους δρόμους και τις αυλές των χωριών. Μόνο τότε, θα μπορέσουν να αποτυπωθούν και στις κινήσεις του τελετουργού, ύστερα από χρόνιες προσπάθειες κατανόησης και μίμησης, τα πραγματικά αισθήματα που πρέπει να τον διακατέχουν όταν εντάσσεται στο θίασο και τελεί το έθιμο: ευθύνη, νοσταλγία, περηφάνια, χαρά, θλίψη, ομόνοια, συλλογικότητα, αλληλεγγύη, αλληλοκατανόηση, αυτοσυγκέντρωση και σεβασμός… Όλα μαζί και το κάθε ένα ξεχωριστά αποτελούν μέρος του ψυχικού μας κόσμου εκείνο το διήμερο που επί ώρες χορεύουμε, τραγουδάμε, γελάμε και κλαίμε ΟΛΟΙ μαζί…. Και αυτή η αίσθηση δεν αλλάζεται με τίποτα στον κόσμο.
“Το πρώτο βήμα για να εξοντώσεις ένα έθνος, είναι να διαγράψεις την μνήμη του. Να καταστρέψεις τα βιβλία του, την κουλτούρα του, την ιστορία του. Δεν θα χρειαστεί πολύς καιρός για να αρχίσει αυτό το έθνος να ξεχνά ποιο είναι και ποιο ήταν. Ο υπόλοιπος κόσμος γύρω του θα το ξεχάσει ακόμη πιο γρήγορα.“
Kundera Milan, 1929-2023
Eπιμέλεια συνέντευξης kozan.gr – Άρης Σαμαράς
Γιάννη συγχαρητήρια για την ουσιαστική και διαρκή ενασχόληση σου με την ποντιακή λαογραφία και παράδοση. Άξια συγχαρητηρίων είναι κα όλα τα μέλη του συλλόγου σας, καλή δύναμη!