Ποια είναι η σχέση των χάλκινων της Δυτικής Μακεδονίας με την μουσική των βορείων γειτόνων μας (Β. Μακεδονία); Έχουν τα μουσικά κομμάτια λόγια ή είναι αποκλειστικά ορχηστρικά; Υπήρξε/υπάρχει λογοκρισία στην μουσική;
Για να σχηματίσουμε άποψη στα θέματα αυτά, πρέπει να καταλάβουμε ότι η Δυτική Μακεδονία έχει τεράστια και πολυποίκιλη μουσική παράδοση, που είναι εν πολλοίς άγνωστη. Μόνον στην επαρχία Βοϊου Κοζάνης έχουν καταγραφεί 130 ορχηστρικοί σκοποί, όπως επίσης και 300 τραγούδια μόνον στην Εράτυρα Κοζάνης. Τα νούμερα είναι πολλαπλάσια σε ολόκληρη την Δυτική Μακεδονία, που δέχθηκε έντονες μουσικές επιδράσεις από την Ήπειρο, την Θεσσαλία, αλλά και τα Βαλκάνια (Κωνσταντινούπολη, Αλβανία, Β. Μακεδονία, Σερβία, Ρουμανία), την Ανατολική Ευρώπη (π.χ., εβραϊκή μουσική Klezmer) και την Κεντρική Ευρώπη (Αυστρία, Ουγγαρία), λόγω των εμπορικών συναλλαγών και της μετανάστευσης, κυρίως τον 18ο-19ο αιώνα. Προεξάρχουν τα κλαρίνα και, ειδικότερα τα χάλκινα, από τα βόρεια σύνορα μέχρι την περιοχή των Γρεβενών. Νοτιότερα, όπως και στην Ήπειρο, έχουμε μπάντες κυρίως με κλαρίνα και βιολιά. Βέβαια κάθε περιοχή, π.χ., Κοζάνη, Σιάτιστα, Βόιο/Βόρεια Γρεβενά, Καστοριά/Άργος, Φλώρινα/Πρέσπες, έχει το δικό της ηχόχρωμα. Όλα τα ηχοχρώματα είναι εξ ίσου εντόπια, χωρίς κάποιο από αυτά να είναι πιο ‘εντόπιο’ από τα άλλα, όπως μερικές φορές υπονοείται. Μερικές φορές, οι διαφορές είναι δυσδιάκριτες, ιδιαίτερα από εκείνους που νομίζουν ότι τα χάλκινα εξαντλούνται στον Μπρέγκοβιτς.
Τα μουσικά κομμάτια στις μπάντες χάλκινων είναι κυρίως ορχηστρικά, για καθαρά ακουστικούς λόγους: κατά την προ-μικροφωνική εποχή, η φωνή του τραγουδιστή χάνονταν μέσα στον ήχο του κλαρίνου και της κορνέτας. Αυτό ίσχυε από την εποχή της υιοθέτησης των χάλκινων μέχρι περίπου την δεκαετία του 70 για όλη την Δυτική Μακεδονία (αλλά και εκτός αυτής) και για τις ελληνόφωνες και για τις σλαβόφωνες/δίγλωσσες περιοχές, που βρίσκονται περίπου βόρεια του νοητού άξονα Νεστόριο-Βογατσικό-Πτολεμαϊδα-Νάουσα. Δεν ξέρουμε τι γινόταν πριν τον 19ο αιώνα, διότι ούτε το θέμα έχει μελετηθεί, ούτε υπάρχουν γραπτές πηγές. Φυσικά και υπήρχαν τραγούδια σε όλη την Δυτική Μακεδονία με στίχους στα Ελληνικά, αλλά και στα Σλαβομακεδονικά και στα Βλάχικα, ανάλογα με την περιοχή. Τραγουδιόνταν χωρίς πάντα (‘με το στόμα’), όταν δεν ήταν οικονομικά σύμφορο να προσκληθεί μπάντα χάλκινων, π.χ., στους αρραβώνες ή σε τοπικά πανηγύρια. Στους γάμους και στις μεγάλες γιορτές πάντα υπήρχαν μπάντες. Τα τραγούδια ήταν και πολλά. Ήταν επιτραπέζια ή χορευτικά, ώστε να μπορεί να ‘βγει η αρραβώνα’, δηλαδή να χορεύουν οι προσκεκλημένοι όλο το βράδι. Μερικά τραγούδια είχαν και ορχηστρική επένδυση, αλλά σχεδόν ποτέ δεν συνυπήρχαν και τα δύο: οι μπάντες χάλκινων σχεδόν ποτέ δεν είχαν τραγουδιστή. Τραγούδια, όπως ο ‘Λούκας’, τραγουδιόνταν ‘με το στόμα’ στις αρραβώνες και παίζονταν πάντα χωρίς λόγια από τις μπάντες χάλκινων στους γάμους και τα μεγάλα πανηγύρια. Εξαιρέσεις έχουμε λίγες, π.χ., στον τρανό χορό της Σιάτιστας.
Τα πράγματα άλλαξαν τα τελευταία 20-30 χρόνια, κυρίως λόγω μιμητισμού των πανελλήνιων μουσικών τάσεων και αρχοντοχωριατισμού, π.χ., στα γαμήλια γλέντια. Περίπου την ίδια περίοδο, μερικές μουσικές μπάντες άρχισαν να έχουν και τραγούδια στο ρεπερτόριό τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οπωσδήποτε στο παρελθόν είχαν μόνον ορχηστρικά κομμάτια, διότι οι σλαβομακεδονικοί στίχοι (αυτό)λογοκρίνονταν. Σίγουρα, δεν υπήρξε λογοκρισία στα μέρη που χρησιμοποιούσαν ελληνικούς στίχους, όπου και πάλι είχαμε μόνον ορχηστρική μουσική, όπως προανέφερα. Βέβαια, η χρήση της σλαβομακεδονικής γλώσσας καταπιέστηκε και προπολεμικά και μεταπολεμικά. Κάλλιστα όμως θα μπορούσε και η μη χρήση σλαβομακεδονικών στίχων να αποδοθεί σε καθαρά ακουστικούς λόγους, όπως προανέφερα. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να ακούσω τον αντίλογο.
Στην Δυτική Μακεδονία, το πρόσφατο παρελθόν ζει με διάφορους τρόπους για καλό ή συνήθως για κακό. Ο πολιτισμός ενίοτε συνεχίζει να χρησιμοποιείται σαν στοιχείο εθνοτικής προπαγάνδας, ενώ θα μπορούσε να είναι στοιχείο φιλίας. Το να ισχυρίζονται κάποιοι ότι οι σλαβομακεδονικοί στίχοι καταπιέστηκαν, χωρίς τεκμηρίωση, είναι ένα τέτοιο στοιχείο προπαγάνδας, που δεν πρέπει να υιοθετείται άκριτα, όπως γίνεται ενίοτε και από καλόπιστους αρθρογράφους. Δυστυχώς δεν είναι το μόνο. Για να είμαστε στο κλίμα των ημερών, σχεδόν όλη η Δυτική Μακεδονία γιορτάζει τα ‘Κόλιαντα’ την παραμονή των Χριστουγέννων 24/12. Παρ’ ότι η προφανής ετυμολογία προέρχεται από τα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά κάλαντα, ορισμένοι έχουν λόγους να επιμένουν ότι το “Κόλιντα Μπάμπω” έχει σλαβική ρίζα και σημαίνει “σφάζουνε γιαγιά” (αν και ο Ηρώδης έσφαξε νήπια).
Αντίθετα, ο πολιτισμός θα μπορούσε να είναι μέσο προσέγγισης και φιλίας. Για παράδειγμα, από παλιά υπήρχαν χοροί, όπως η ‘Γκάϊντα’, που ήταν καλοδεχούμενοι σε όλες τις κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας. Είναι αλήθεια ότι, μετά την πτώση του σοσιαλισμού, έγιναν πολλά βήματα πολιτιστικής ώσμωσης στην Βόρεια Ελλάδα με τα μουσικά δρώμενα των βόρειων γειτόνων μας. Σλαβομακεδονικοί χοροί, ακόμα και κάποιοι, που παλιότερα ήταν ανεπιθύμητοι σχεδόν άτυπα απαγορευμένοι σε πολλά μέρη της Δυτικής Μακεδονίας, μπήκαν στο χορευτικό πρόγραμμα των σχολείων και πολιτιστικών συλλόγων και κυριάρχησαν. Βοήθησε σ’ αυτό και το γεγονός ότι οι σκοποί αυτοί είναι εύθυμοι και οι χοροί είναι όμορφοι. Βοήθησε και η μόδα Μπρέγκοβιτς. Βοήθησαν και οι φθηνές μπάντες χάλκινων από την Β. Μακεδονία, ακόμα και την Σερβία που κατέκλυσαν, π.χ., τους γιορτασμούς του Δωδεκαήμερου. Δικαιολογημένα, οι βόρειοι γείτονές μας θα μπορούσαν να μας κατηγορήσουν για λεηλασία του πολιτιστικού τους αποθέματος. Βεβαίως υπήρξαν και τραγούδια-σύμβολα, όπως ‘Μακεδονία ξακουστή’ και ο ‘Παύλος Μελάς’ του Μακεδονικού αγώνα (για τους Έλληνες) και, αντίστοιχα, το ‘Eleno Kerko’ της επανάστασης του Ίλιντεν (για τους Σλαβομακεδόνες). Είναι δυστυχώς αυτονόητο ότι τέτοια τραγούδια δεν είναι ακριβώς ευπρόσδεκτα, όταν τραγουδιούνται στην λάθος πλευρά των συνόρων μας (ένθεν και ένθεν). Αντίθετα, τα ορχηστρικά κομμάτια και χοροί είναι παντού δημοφιλή.
Το αποτέλεσμα είναι να δέχεται η εντόπια μουσική παράδοση της Δυτικής Μακεδονίας μεγάλη πίεση. Σημειωτέον ότι η Δυτική Μακεδονία έχει να επιδείξει μουσικά διαμάντια, όπως η ‘Λόντζια’ του Πενταλόφου Κοζάνης, που είναι σχεδόν άγνωστα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Είχε ήδη τα προβλήματά της, λόγω έλλειψης νέας μουσικής δημιουργίας, που παραδοσιακά ιστορούσε, κυρίως αλλά όχι πάντα, μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Δυστυχώς, οι νεότεροι σκοποί είναι αυτοί του Μακεδονικού Αγώνα (π.χ., ‘Λούκας’). Έκτοτε δεν δημιουργήθηκαν νέα τραγούδια. Τα λίγα τραγούδια της Κατοχής και του Εμφυλίου κατατάσσονται στα αντάρτικα, παρά στα δημοτικά τραγούδια, και δεν είναι χορευτικά. Η κατάσταση ήταν κρίσιμη μέχρι περίπου πριν 20 χρόνια, όταν παλιοί οργανοπαίκτες αποσύρονταν και νέοι μουσικοί δεν έμπαιναν στις μπάντες. Ευτυχώς τα Μουσικά Σχολεία, π.χ., της Σιάτιστας, έκαναν πολύ καλή δουλειά και τώρα έχουμε πολλές νέες καλές μπάντες χάλκινων. Μένει να δούμε νέες μουσικές δημιουργίες. Είναι κρίμα το δικό μας μουσικό ‘νέο’ να είναι μόνον το ‘παλιό’ των γειτόνων μας, όσο όμορφο και αν είναι αυτό. Ήδη γίνονται κάποιες προσπάθειες για νέα ‘πειραγμένη/πειραματική μουσική παράδοση’ και στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας και πανελλαδικά. Όμως τα βήματα είναι ακόμα μικρά και δειλά.
Όλα τα παραπάνω έχουν άμεση σχέση με την ελευθερία έκφρασης και καλλιτεχνικής δημιουργίας, δικαίωμα αδιαπραγμάτευτο και απαράβατο για μια δημοκρατική κοινωνία. Αυτό ισχύει για όλους, είτε είναι ‘δικοί’ μας, είτε είναι αλλόγλωσσοι, αλλόφυλοι, ή αλλόθρησκοι. Φυσικά ισχύει και για τους σλαβόφωνους/δίγλωσσους συμπολίτες μας. Ωστόσο, τα όρια στην άσκηση πολιτικής σε τέτοια θέματα είναι λεπτά: είναι άλλο πράγμα η ελεύθερη άσκηση του δικαιώματος αυτού και άλλο πράγμα η χάραξη και εκτέλεση πολιτιστικής πολιτικής, πόσο μάλλον όταν αυτή επηρεάζει τον χαρακτήρα μιας ολόκληρης γεωγραφικής περιφέρειας.
Φυσικά, στα πολιτιστικά δρώμενα έχουν λόγο οι τοπικοί φορείς και η τοπική αυτοδιοίκηση. Δεν έπαιξαν πάντα καλό ρόλο. Δεν ενίσχυσαν την μουσική δημιουργία, αρκέστηκαν στην χρηματοδότηση ‘πανηγυριών’ με παλιά μουσική-κονσέρβα. Εξαίρεση είναι τα μουσικά σχολεία, που όμως μάλλον δημιουργήθηκαν με κεντρικές πολιτικές αποφάσεις. Ανέχθηκαν ή ακόμα και προώθησαν την πολιτιστική διολίσθηση που προανέφερα, έστω και άθελά τους, μερικές φορές για εντελώς ευτελείς λόγους, π.χ., μείωσης του οικονομικού κόστους, άκριτου μιμητισμού ή προσδοκώμενης τουριστικής ελκυστικότητας. Το αποτέλεσμα είναι ότι, όποια/ος στοιχειωδώς ξεχωρίζει τα ηχοχρώματα και βρεθεί σε κάποια καρναβάλια ή φωτιές του Δωδεκαήμερου στην Δ. Μακεδονία, να νομίζει ότι είναι στην Στρώμνιτσα (της Β. Μακεδονίας) ή την Γκούτσα (της Σερβίας), απ’ όπου και προέρχονται πολλές συμμετέχουσες μπάντες χάλκινων. Παρ’ ότι οι Βαλκανικές μουσικές κάθε είδους μας είναι ιδιαίτερα προσφιλείς, μιας και είναι συγγενικές με τις δικές μας, η κατάσταση αυτή προκαλεί έντονη θυμηδία σε πολλούς λάτρεις του είδους, διότι προσλαμβάνεται σαν προσβολή της μουσικής μας ταυτότητας. Άλλες φορές, οι παρεμβάσεις των φορέων είναι άστοχες, άκομψες ή/και διχαστικές και ιδεολογικά φορτισμένες. Στην Δυτική Μακεδονία, η μουσική φέρει ακόμα και τώρα όχι μόνον γλωσσικό/εθνοτικό αλλά και ιδεολογικό φορτίο, απότοκο της πολύπλοκης ιστορίας της στην Κατοχή και τον εμφύλιο. Αυτή η ιδεολογική αντιπαράθεση μεταφέρεται και στα πανελλαδικά ΜΜΕ. Αυτό είναι καλοδεχούμενο, αρκεί η αρθρογραφία να παίρνει υπ’ όψιν της όλες τις σχετικές παραμέτρους. Σίγουρα η καλή γνώση και της Μακεδονικής ιστορίας, αλλά και του πεδίου, μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση των προβλημάτων.
Τα παραπάνω γράφονται με αφορμή την πρόσφατη αρθρογραφία σχετικά με την διακοπή συναυλίας της Banda Endopica στις φωτιές της Φλώρινας από τον Δήμαρχο Φλώρινας. Ο στόχος τους όμως δεν είναι ο σχολιασμός των γεγονότων αυτών, αλλά η συζήτηση των προβλημάτων πολιτιστικής ανάπτυξης της Δυτικής Μακεδονίας. Είναι προς το συμφέρον όλων των Δυτικομακεδόνων και της χώρας μας και να κρατήσουμε ζωντανές τις πολυποίκιλες παραδόσεις μας, μακριά από κλισέ και αντιπαραθέσεις για το παρελθόν, αλλά κυρίως να παράγουμε νέο πολιτισμό που προάγει την φιλία και συνεργασία και στο εσωτερικό της κοινωνίας μας και στις σχέσεις με όλους τους γείτονές μας.
Όσοι θέλουν να μάθουν κάτι παραπάνω για τα θέματα αυτά, μπορούν να επισκεφθούν την σελίδα https://icarus.csd.auth.gr/cultural-activities/
Οι ενδιαφερόμενοι είναι ευπρόσδεκτοι να επισκεφθούν τα πολυποίκιλα δρώμενα του Δωδεκαήμερου (Μπουμπουσιάρια, Ραγκουτσάρια, Μωμόγεροι, φωτιές), όταν όλη η Δυτική Μακεδονία ‘πρέπει’ (γιορτάζει), βλέπε https://icarus.csd.auth.gr/macedonia-celebrates-gr/
Και θα γλεντήσουν και θα σχηματίσουν προσωπική άποψη για το διακύβευμα!
Δρ. Ι. Πήτας [email protected]
