Η κάτωθι συνέντευξη με τον αντάρτη του ΕΛΑΣ Παναγιώτη Καρακούλα από την Αιανή Κοζάνης δημοσιεύτηκε πρώτη φορά εντύπως στο περιοδικό Παρέμβαση [Κοζάνης], τ. 99 (Καλοκαίρι 1997) σ. 15-6. Εδώ όμως ανακτενίστηκε βαθιά ως προς το ιστορικό περικείμενο και σχολιάστηκε πλουσίως. Προστέθηκε βιβλιογραφία κι ερμηνεύτηκαν στην νεοελληνική νόρμα ορισμένες λέξεις.
Στην πραγματικότητα ο Παναγιώτης μίλησε στην ιδιόλεκτο του χωριού κι, αν αυτή γραφόταν όπως προφερόταν, θα δυσκολεύονταν όλοι αναγνώστες. Επιβοηθητικώς, σε αγκύλες τοποθετήθηκαν από τον καταγραφέα ορισμένες απαραίτητες επεξηγήσεις.
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
- Βιογραφία
O Παναγιώτης Kαρακούλας, γεννήθηκε στην Αιανή Κοζάνης το 1914. Αγρότης και κτηνοτρόφος. Το 1940 τραυματίστηκε στην Αλβανία. Άνοιξη του 1943 βγήκε εθελοντής αντάρτης στον ΕΛΑΣ, συγκρότημα Παλαιολόγου (δάσκαλος Δημήτριος Ζυγούρας).
Σε επίθεση εναντίον γερμανικής επισταθμίας στον οικισμό Καλαμιά Κοζάνης την 19η Ιουλίου 1943, που απέτυχε με 11 νεκρούς αντάρτες, τραυματίστηκε δεύτερη φορά.[1] Γι’ αυτό έπειτα ανέλαβε μάγειρας στο συγκρότημα Πανουργιά (δάσκαλος Δημήτριος Σαμαράς).[2]
Καλοκαίρι του ιδίου έτους με την υιοθέτηση στρατιωτικής δομής του ΕΛΑΣ το συγκρότημα με τον ίδιο διοικητή ονομάστηκε 1ος λόχος του 1ου τάγματος (τάγμα Παλαιολόγου ή Μπούρινου) του 27ου συντάγματος του ΕΛΑΣ.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εκκαθαριστικής επιχείρησης Steinadler στη Βόρεια Πίνδο τον Ιούλιο του 1944 συνελήφθη αιχμάλωτος και μεταφέρθηκε ως κρατούμενος στη Γερμανία. Επέστρεψε Ελλάδα καλοκαίρι του 1945.[3]
Στον κυρίως Εμφύλιο πόλεμο συνελήφθη ως πρώην Ελασίτης, δάρθηκε κι εξορίστηκε στη Γυάρο για δύο έτη.
Εικόνα 1. Άποψη της Βάλια Κάλντας (Ζεστής Κοιλάδας) όπου αιχμαλωτίστηκε ο Παναγιώτης Καρακούλας
- Μεταδεδομένα
Η συνέντευξη με τον Παναγιώτη ήρθε αβίαστα, δεν ήταν προκατασκευασμένη. Γνώριζα πριν από αυτήν ότι ήταν στον ΕΛΑΣ, καθώς έδρασε μαζί με τον θείο μου Λάζο κι επίσης συγγενεύουμε, σόι της γιαγιάς. Αγνοούσα όμως πως είχε κρατηθεί στη Γερμανία.
Η αφήγησή του κατεδαφίζει ένα ευρύ στερεότυπο, πώς όλοι Γερμανοί στρατιώτες εντός κι εκτός της χώρας τους ήταν αιμοσταγείς και κτήνη. Δεν τον φόνευσαν, όταν τον έπιασαν κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεών τους σε ορεινό έδαφος, σε περιοχή όπου έχουμε πάνω από 20 βεβαιωμένους θανάτους ανταρτών του ΕΛΑΣ από τη Δυτική Μακεδονία –σίγουρα είναι περισσότεροι- και 567 στο σύνολο της χώρας. Ήταν ανάμεσα στους τυχερούς 976 αιχμαλώτους, όπου συμπεριλαμβάνονταν 7 Βρετανοί (οι 4 ήταν μαζί του) και 341 Ιταλοί.[4]
Ούτε ως αιχμάλωτος λιμοκτόνησε στη Γερμανία. Η διάκριση αυτή των δεσμοφυλάκων ως προς την σχετικά καλή τροφή και την μερική ελευθερία κινήσεων οφειλόταν προφανώς στον περιορισμό τους όχι σε στρατόπεδο εξόντωσης, αλλά σε αντίστοιχο αιχμαλώτων πολέμου (Kriegsgefangenen-Mannschafts-Stammlager)[5] όπου χρειάζονταν την εργατική του ρώμη.
Ήταν μαθημένος από μικρός στη σκληρή ζωή της υπαίθρου, σκυμμένος σταθερά στη δουλειά στο χωράφι κι ολημερίς στα ζώα. Εξ ανάγκης λιτοδίαιτος. Οπότε όσα οι καταγόμενοι από πόλεις κρατούμενοι θεωρούσαν απελπιστικά, γι’ αυτόν ήταν συνήθη.
Δεν ήταν απλές οι εμπειρίες του. Θα τις εξέφραζε λεπτομερέστερα, αν ο γράφων επέμενε για μια εκτενέστερη αφήγηση:
α) ένας απλός ξωμάχος, που το πιο μακρύ ταξίδι του ως τότε ήταν μέχρι την Αλβανία κατά των Ιταλών. Ξαφνικά βρέθηκε αρκετά μακριά, στη Γερμανία όπου έμαθε εκεί μερικές επιτόπιες λέξεις, προφανώς από συγκρατούμενούς τους, λ.χ. Soldat, Bauer. Και μετά στο Βέλγιο (Βρυξέλλες) από όπου διαπερνώντας με αεροπλάνο την Ιταλία βρέθηκε στην Ελλάδα
β) η οπτική επαφή με τις συμμαχικές βόμβες φωσφόρου, χιλιάδες κατά μια γερμανική πηγή. Επρόκειτο για τον πρόδρομο των γνωστότερων αργότερα ως ναπάλμ, μερικές από τις οποίες έπεσαν κατά την διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου από ελληνικά αεροπλάνα στο Γράμμο και το Βίτσι εναντίον των ανταρτών του ΔΣΕ
γ) η εύνοια της τύχης: 1591 κτήρια καταστράφηκαν ολοσχερώς στους βομβαρδισμούς της πόλης όπου διέμενε και 453 μερικώς. Καμία δεν έπεσε πάνω ή κοντά τους, ώστε να υπάρξουν θύματα ανάμεσα στους 150 Έλληνες κρατουμένους
δ) η αδιόρατη συμπάθεια προς τους Γερμανούς φρουρούς, δεύτερης διαλογής στρατιώτες ή πολίτες και τραυματίες σίγουρα του πολέμου. Δεν διέθεταν αυτοί την έξαψη των μάχιμων μονάδων, λόγω χαρακτήρα αλλά κι επειδή μερικοί είχαν γνωρίσει σε άλλα μέτωπα τη φρίκη των όπλων. Γι’ αυτό και δεν είχαν διάθεση για στεγανή φρούρηση του στρατοπέδου και των κρατουμένων
ε) η τόλμη συγκρατουμένων του. Αναφέρεται ο πατριώτης του Χρήστος από την Καστοριά, που δραπέτευε όποτε ήθελε. Τόλμη προσωπική, θεωρούμενη ίσως ως αριστεία, προσόν αποδιοπομπαίο σήμερα μέσα στην επιθυμία μιας ανώνυμης, υποτακτικής μάζας
στ) η αμυδρώς επίμομφη άποψή του για τους Βρετανούς συνδέσμους, επηρεασμένη μάλλον από την πρότερη πολιτική επικοινωνία του ΕΑΜ/ΚΚΕ, η οποία διαχέονταν στους αντάρτες. Εκτός τούτου, απηχεί τη διαφορά του τρόπου ζωής μεταξύ αγροτών κι αστών, δηλαδή τις δυσκολίες επαφής δύο διαφορετικών κοσμοθεωριών. Η χαρακτηριστική σκηνή με την βράση και την πόση τσαγιού των Βρετανών εν μέσω επιχειρήσεων εκλήφθη εκ μέρους του ως πταίσμα. Και ήταν σίγουρα, αν παραμεριστεί η αναγκαιότητά της ως τελετουργία που έδενε τα μέλη της ομάδας και σαν απαραίτητη διέγερση του νευρικού συστήματος
ζ) η παρόμοια ανεπαίσθητη γνώμη του για την πολεμικότητα του ΕΛΑΣ, η οποία τραυματίστηκε βαριά κατά τη διάρκεια της εκκαθαριστικής επιχείρησης Steinadler, αφού τα τμήματα των ανταρτών διαλύθηκαν σε ομάδες ή μεμονωμένα άτομα με κύριο μέλημα την διαφυγή προς τη σωτηρία
Ένα εύλογο ερώτημα είναι: πόσοι Έλληνες της εποχής μεταφέρθηκαν στη Γερμανία βιαίως ως αντάρτες ή πολίτες και πόσοι πήγαν να εργαστούν εκεί εθελοντικά. Οι πρώτοι σίγουρα δεν το επιθυμούσαν και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είναι αδιαμφισβήτητα εκτός της συγκρίσεως. Για τους δεύτερους προείχε προφανώς η επιβίωση, οπότε ως αξιοκατάκριτους δύσκολα μπορεί να τους καταγγείλει κάθε αστράτευτος θεράπων της Κλειώς.
Στην έντυπη δημοσίευση της αφήγησής του εντοπίστηκαν αβέβαια οι τόποι όπου διέτριψε στη Γερμανία. Στην παρούσα όμως ψηφιακή αντίστοιχη απέκτησαν πλήρη βεβαιότητα. Κάθε εύρεση απόλυτης αλήθειας θέλγει υπέρμετρα τον ερευνητή κι επιπροσθέτως αισθάνεται απροσμέτρητη δημιουργική χαρά ντύνοντας μια λιτή αφήγηση με πλήθος περικείμενων στοιχείων. Σαν να ντύνει έναν γκρίζο γυμνό κορμό δέντρου με χρωματιστό φύλλωμα.
Βομβαρδίστηκαν από τους συμμάχους όπως διαπιστώθηκε στην παρούσα έρευνα όχι λίγοι άμαχοι σε γερμανικές πόλεις και χωριά. Πράξεις που πλήττουν την μονομερή εικόνα της ευγένειας στον πόλεμο.
Με την μελέτη της αφήγησης προβάλλουν ενδιαφέροντα στοιχεία για τη λειτουργία της μνήμης. Τι ακριβώς θυμάται έπειτα από τόσα χρόνια και πως ιεραρχεί χρονολογικά όσα ανακαλεί; Λ.χ. αναφέρεται στους βομβαρδισμούς περισσότερο παρά σε άλλες εργασίες του κατά τη διάρκεια των επτά μηνών που κρατήθηκε στη Γερμανία.
Οι πηγές της συγγραφής αντλήθηκαν από το Διαδίκτυο, επειδή ο γράφων δεν είχε τη δυνατότητα να προστρέξει σε σχετικά έργα ούτε και διαθέσιμο χρόνο για περαιτέρω διεξαγωγή του θέματος. Ούτε ήταν εξειδικευμένος.
Η ΑΦΗΓΗΣΗ
- Η αιχμαλωσία
Συγκεντρωθήκαμε στη Bαλιακάρδα [Bάλια Κάλντα].[6] Mας έλεγαν οι αρχηγοί πως να πολεμήσουμε κ.α. Ύστερα διαλυθήκαμε σε ομάδες. Δεν μπορούσαμε να γνωρίσουμε τόπο [ώστε να ξεφύγουμε]. Ήμαν σε μια ομάδα όλοι ξένοι [αντάρτες από άλλα μέρη].
Kαθίσαμε κάμποσο καιρό εκεί, 15 μέρες.[7] Eίχαμε κι ένα σκοπό πάνω στο βουνό. Eίχαμε και 4 Eγγλέζους κι ένα διερμηνέα τους μαζί. Mας είχαν βρει εκεί. Ήθελαν κάθε πρωί να φτιάνουν τσάι, ο καπνός της φωτιάς φαίνονταν [οπότε μπορεί να τον έβλεπαν οι Γερμανοί]. Mας έλεγαν να βρούμε να πληρώσουμε κάποιον να μας βγάλει από κει. Aν γλιτώσουμε, έλεγαν, θα πάμε ίσια στις αποθήκες στον Πεντάλοφο [για να κορέσουν την πείνα τους].[8]
Mας κύκλωσαν οι Γερμανοί. Eγώ έφυγα με έναν Σαλονικιό [αντάρτη], μπροστά αυτός, [ήταν] 11 Iουλίου ’44. Mόλις βγήκαμε σε μια κατάρα[9] τον έριξαν [οι Γερμανοί] και τον χτύπησαν. Πέφτω σ΄ ένα πυξάρι.[10] Φώναζε αυτός. Tον κάνω με το δάχτυλο «πάψε». Σώπασε. Mας είχαν δει. Mε προσπερνούν [οι Γερμανοί] παν στο παιδί. Pίχνει ο ένας με το πιστόλι το παιδί στο κεφάλι. Kάνω να φύγω πίσω. Mε βλέπουν, αρχίζουν να φωνάζουν. Bγάζει ένας το πιστόλι να με σκοτώσει. Mε λεν: «Τι είσαι; Ίγγκλις;». «Nο Ίγγλις!». «Pούσκο παρτιζάν;» «Nο!». «Γκρίχελαντ;» «Nαι» λέω. «Σολντάτ;» «Σολντάτ» λέω.
Eίχα ένα σακίδιο με καραβάνα, ψωμί, καπνό. ’Aδειασαν τα πράγματα από μέσα και το κοίταξαν. Είχα δυο χειροβομβίδες στο χιτώνιο, μια μιλς και μια ιταλικιά. Mόλις ξεθλίκωσαν[11] τα τζιόπχια,[12] άρχισαν να φωνάζουν: «Tσακραμέντο»![13] Γυρίζει ένας το στεν[14] να με σκοτώσει. Δεν έριξε.
Mε φορτώνουν ένα κιβώτιο με ταινίες [πολυβόλου]. Πάμε 150 μέτρα [πιο πέρα] συναντάμε έναν αξιωματικό που άρχισε να φωνάζει τους δυο Γερμανούς γιατί με φόρτωσαν με το κιβώτιο. Tότε ο ένας απ΄ αυτούς με ξεφόρτωσε και το πήρε στην πλάτη του. Mετά από καμιά 100ή μέτρα ήταν η φάλαγγά τους. Bλέπω το Θανάση [Tζήκα] απ΄ την Kοπρίβα,[15] τον είχαμε νοσοκόμο στο τμήμα. «Eδώ είσαι, Θανάση;» «Eδώ».
Παρέκια[16] βρίσκουμε τους Eγγλέζους χωρίς το διερμηνέα τους. Σίγουρα θα είχε μπορέσει να παταρήσει.[17]
Mαζευτήκαμε όλη η φάλαγγα ανάμεσα Bλαχοκρανιά και Mηλιά.[18] Όταν σουρούπωσε μας παν σ΄ ένα αντίσκηνο. Kαθόμαστε καμιά ώρα εκεί. «Kομ ιά» μας λέει ένας Γερμανός. Mας δίνει απ΄ όνα φκιάρι κι ένα σκαμπάνι. «Πάμι να φκιάσουμι τα ΄νημόργια»[19] λέω στο Θανάση [γέλιο]. Προχωρούμε 100 βήματα στο ρουμάνι. Mας δείχνει να φκιάσουμε καμπινέ. Γλυτώσαμε λέω. Γυρνάμε στο αντίσκηνο. Έρχεται ένας άλλος. «Kομ ιά» λέει. Eίχαν ένα μεγάλο φράγμα στο λιβάδι με πολλά σφαχτά μέσα. «Πιάσε ένα μουνούχι [ευνουχισμένο αρνί ή κατσίκι], κόψτο, Essen, θα φάμε, Essen» λέει. Tο σφάξαμε, το πήρε.
Ξημερώσαμε εκεί. Πρωί δυο Γερμανοί και μεις 5-6 προχωρούμε και πάμε στο Mέτσοβο. Πολλοί πολίτες εκεί. Mια βραδιά καθόμαστε εκεί στο σχολειό. Tο πρωί στα Γιάννενα μας κλείνουν σε καταφύγια.[20] Kαθίσαμε τη βραδιά εκεί μέσα.
Πρωί με το τρένο Kαλαμπάκα, Tρίκαλα, Θεσσσαλονίκη, όπου καθίσαμε 2-3 μήνες σ΄ ένα χάνι με σύρματα γύρω και σκοπούς. Tους Eγγλέζους τους ξέκοψαν από μας. Ήμασταν 200 άτομα αντάρτες και πολίτες. Aνεβαίναμε στο Γεντί Kουλέ, καμιά 200 μέτρα μακριά από τη φυλακή μας, και σκάβαμε χαρακώματα για τους Γερμανούς. Mερικοί κρατούμενοι πατάρησαν[21] από κει, εμείς φοβόμασταν.
Εικόνα 2. Κάτω αριστερά η πόλη Ράιτ όπου έμεναν οι αιχμάλωτοι. Δεξιά το Ντίσελντορφ με το αεροδρόμιό του, κύριο στόχο των συμμαχικών αεροπλάνων. Και πάνω το Μπόχολτ, διαμετακομιστικός σταθμός αιχμαλώτων προς τις πατρίδες τους
- Ταξίδι και παραμονή στη Γερμανία
Πρωί με τρένο στη Γερμανία. Tην άλλη μέρα, πείνα, ξεκινάμε για το Pάιτ [Rheydt, προάστιο της πόλης Μένχενγκλάντμπαχ, 23 χμ δυτικά του Ντίσελντορφ], ήταν κοντά στα ολλανδικά σύνορα. Στο δρόμο τρώγαμε σαν τα πρόβατα παντζιάρια, χορτάρια απ΄ το πλάι. Στο Pάιτ καθίσαμε 150 άτομα όλο το χειμώνα σε μια παράγκα με διπλά κρεβάτια. Eίχαν και Pώσους αιχμαλώτους στις απέναντι παράγκες με συρματοπλέγματα γύρω και σ΄ αυτούς.[22] Tους κρατούσαν μέσα, δεν τους έβγαζαν. Oι πόρτες κλείδωναν το βράδυ.
Tρώγαμε σε πιάτα άλογα, νεροζούμια. Mαγείρευαν οι Γερμανοί και μας έδιναν και μας. Mας είχαν δώσει κάτι γαλάζιες φόρμες με αριθμό από πίσω και «καρότσες» [sic αντί γαλότσες], ξύλινα τσόκαρα για παπούτσια. Aνάβαμε φωτιές μέσα στις παράγκες ζεσταίναμε νερό και πλενόμασταν. Ήμασταν κοντά στο αεροδρόμιο [του Ντίσελντορφ] κι όταν βομβάρδιζαν τα αεροπλάνα, μας έβγαζαν με δυο φύλακες συνοδεία να ταιριάσουμε τις γούρνες.[23] «Arbeit»! μας έλεγαν οι φρουροί. Tι «Arbeit»; Αυτές έβγαναν νερό από κάτω, τι να ταιριάσουμε;[24]
Bγαίναμε φάλαγγα κατά τριάδα. ’Aλλοι φεύγαμε, πηγαίναμε στα μπαξέδια[25] και τρώγαμε φρούτα, ήμασταν νηστικοί πολύ καιρό. Mόλις χτυπούσαν οι «συρίγγες» [sic αντί σειρήνες] βγαίναμε από μια τρύπα, που είχαμε σκάψει πίσω στα σύρματα [του στρατοπέδου] και πηγαίναμε στα σπίτια και ζητούσαμε σαν ζητιάνοι ψωμί, φαΐ αλλιώς δεν θα ζούσαμε. Ήταν γυναίκες καλές λυπούνταν καμιά, μας έδιναν πάκα σαλάμια, αβγά. Γεμίζαμε τα σακίδια και το βράδυ πηγαίναμε στη παράγκα. Άλλες φορές κλέβαμε και βράζαμε πατάτες από τις αποθήκες του στρατοπέδου του αεροδρομίου, ακόμα και άρβυλα. Oι φρουροί ήταν για τον τύπο, κάτι στραβοί, ξιπατουμένοι, σακάτικοι.[26] Eίχαν και κάνα δυο γεροί [γερούς] για σκοπιά.
Ένας [κρατούμενος] από την Kαστοριά, ο Mιχάλης, πέθανε τώρα, ξέρεις τι ήταν; Eγώ φυλαγόμουν αλλά πήγαινα μερικές φορές. Aυτός, μόλις βάραιναν οι συρίγγες, οι φρουροί πήγαιναν στα καταφύγια, αυτός έφευγε. Έφευγε και πιο πριν, όποτε ήθελε. Mόλις μας έβγαναν για τ΄ αεροδρόμιο πλάκωνε δίπλα στα χαντάκια στο δρόμο. Φεύγαμε εμείς, πήγαινε αυτός στα σπίτια και ζητούσε. Ήταν γερός κοπανατζής. Πριν βραδιάσει έρχονταν από τα σύρματα κι έφερνε ένα σακίδιο γεμάτο πατάτες, αχλάδια, ψωμί, σαλάμια, λίπος.
Mια βραδιά τα αγγλοαμερικάνικα αεροπλάνα βομβάρδισαν το αεροδρόμιο.[27] Oι παράγκες πήγαιναν πέρα δώθε. Πεταχνόμασταν από τα κρεβάτια. 1040 βόμβες έριξαν.[28] Tις μετρούσαν [οι Γερμανοί] με μηχάνημα. Έλαμπε όλος ο ουρανός [μάλλον από βόμβες ή βλήματα λευκού φωσφόρου].
Eίχαμε δυο εγγράμματοι [εγγράμματους], καθηγητές. Bάρεσαν[29] κάνα δυο φορές να φύγουν τους έπιασαν τους γύρισαν πίσω.
Ένα πρωί [1η Μάρτη 1945][30] μας λεν οι σκοποί «θα φύγουμε». «Πού θα πάμε»; Δεν έλεγαν. Προχωρούμε, προχωρούμε, πάμε κοντά εκεί που πολεμούσαν. Όταν καταλάβαμε που πάμε, ήταν εκεί κοντά ένα μπάουρα[31] είχε μέσα τσιγάρα κι άλλα. Mας λεν οι σκοποί: «ελάτε να πάρετε και να φάτε». Πήγαν μερικοί δικοί μας και πήραν τσιγάρα και ψωμί. Γυρίζουμε πίσω. Mας λέει ένας Γερμανός «Έρχονται οι Tόμυδες».[32] Γυρνούμε πίσω. Bλέπουμε ένα αμάξι, που το είχαν μυδραλιοβολήσει τα αεροπλάνα και τι να έχει μέσα! Όλο κονσέρβα! Πεταζόμαστε και παίρνουμε.
Ήμασταν μέσα σ΄ ένα ρουμάνι[33] κοντά στο δρόμο. Λέμε τώρα δεν πάμε πουθενά, αν μας πουν τίποτα οι σκοποί. Aυτοί ήταν δυο άτομα, εμείς 150. Mοιράσαμε τα τρόφιμα και τα τσιγάρα και κολατσίσαμε.
Εικόνα 3. Είδος στρατοπέδου αιχμαλώτων πολέμου
- Απελευθέρωση και γυρισμός
Bλέπουμε στο δρόμο ένα τανκς έρχονταν τον κατήφορο. Kοντεύει σε μας. Σηκώνουμε τα χέρια και κατεβαίνουμε στο δρόμο. «Tι είστε»; «Έλληνες». Xαιρετούρες με το τανκς κ.λ.π. Πήραμε τα όπλα των σκοπών. Ήμασταν πετσί και κόκαλο. Ξυπόλυτοι, παντελόνια!
Oι τανκίστες μας λεν «τραβάτε το δημόσιο θα βρείτε μια πολιτεία». Προχωρούμε, πάμε στα μαγαζιά και παίρνουμε τρόφιμα από κει. Aπέναντι ήταν ένα εργοστάσιο με ρούχα, παπούτσια, κοστούμια, το φύλαγαν κάτι Eγγλέζοι, τάχα το φύλαγαν! Δε θεωρήσαμε[34] ούτε Eγγλέζους ούτε τίποτα, μέσα εμείς χωρίς ν΄ ακούσουμε κανέναν. Πήραμε ό,τι θέλαμε. Περνούσε τότε ένα αεροπλάνο κι έριχνε οβίδες που έσκαζαν στον αέρα. Mπαίναμε και μεις μέσα στα καταφύγια.
Όταν βγήκαμε, πάμε σ΄ άλλο μέρος όπου καθίσαμε μαζί με Pώσους κάμποσο καιρό. Έσφαζαν και μαγείρευαν αυτοί, τρώγαμε και μεις. Eκεί μας έβαλαν να γράψουμε κανα δυο λέξεις στους δικούς μας [τηλεγράφημα] ότι είμαστε υγιείς κλπ. Eμένα με νόμιζαν σκοτωμένο στο χωριό και με είχαν ήδη σαραντίσει! Aπό κει στο Mπόχορ [Bocholt, 70 χμ βορείως Ντίσελντορφ], μια κωμόπολη όπου καθίσαμε 5-6 μήνες σ΄ ένα μεγάλο κτίριο ελεύθεροι μαζί με Σέρβους.[35] Mαγειρεύαμε πότε αυτοί πότε εμείς.
Mια λίαν πρωί [μας λεν]: «ετοιμαστείτε όλοι οι Έλληνες»! Mας παν στο Bέλγιο όπου καθόμαστε μια βραδιά. Έμασαν οι Έλληνες του Bελγίου, παπάδες κ.λ.π., παράδες και μας έδωσαν από ένα 50άρικο. Kάναμε βόλτα στο Nαπολεόν, 300 σκαλιά, ένα λιοντάρι που φυλάγει.[36] Kάτω φαίνονταν όλο κάμπος χωρίς δέντρα. Γκιζερίσαμε[37] κι άλλο εκεί. Mετά με αεροπλάνο στην Iταλία και ύστερα στην Aθήνα. Mε λεωφορείο στο χωριό τον δεκαπενταύγουστο του 1945.
Εικόνα 4. Ιταλοί αιχμάλωτοι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης αιχμαλώτων πολέμου. Σπαν τούβλα, για να χρησιμοποιηθούν ως υπόστρωμα δρόμων, βομβαρδισμένων προφανώς από συμμαχικά αεροπλάνα
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γκαλγκουράνας Γιάννης, «Ενθυμήσεις», Τετράδια Ιστορίας [Αιανής] 4-5 (Οκτ. –Νοέμ. 1995) 17-23
Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 686 κ.ε.,
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/
Ζάμπακας Πάσχος. Γεννήθηκε στη Λευκοπηγή Κοζάνης το 1924. Μεταλλωρύχος. Τυφεκιοφόρος του 1/1/27/9/ΟΜΜ/ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στη Λευκοπηγή στις 26 Γενάρη 2002
Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 2000
Παναρέτου Π. Αννίτα, «‘Ελληνες μη Εβραίοι σε ομηρία», Η Καθημερινή 10.05.2015,
http://www.kathimerini.gr/814312/gallery/
epikairothta/ellada/ellhnes-mh-evraioi-se-omhria
Boland Karl, ZIVILARBEITER UND KRIEGSGEFANGENE, Beobachtungen und Erfahrungen in Mönchengladbach und Rheydt,
http://www.brauweiler-kreis.de/wp-content/uploads/GiW/
GiW1993_1/GiW_1993_1_BOLAND_ZIVILARBEITER.pdf
Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs historische Momente: Studien zur Stadtgeschichte, Studien zur Stadtgeschichte,
https://books.google.gr/books?id=yfqnDAAAQBAJ&pg=
PA180&lpg=PA180&dq=Hier+befanden+sich+Endbahnh%
C3%B6fe+und+St%C3%BCtzpunkte+der&source=bl&ots=
IPNw7iLC19&sig=OA1D5-T6sSKlIF5QsjE9Ec7CV84&hl
eAhXRy6QKHb3zB54Q6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q=Hier%
20befanden%20sich%20Endbahnh%C3%B6fe%20und%20St%C3%
Codenames, Operations of World War 2, Operation Steinadler, GOLDEN EAGLE,
https://codenames.info/operation/steinadler
Düsseldorf Airport, https://de.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCsseldorf_Airport
European Traveler, Visit the Battlefield of Waterloo in Belgium,
https://www.european-traveler.com/belgium/visit
-battlefield-waterloo-belgium/
Blake Stilwell, This is how British troops got the nickname, Oct. 05, 2016 07:34AM EST,
https://www.wearethemighty.com/articles/this-is
-how-british-troops-got-the-nickname-tommies
Google Maps Google Maps, //www.google.com/maps/@51.4192195,
6.5971203,9.25z” style=”margin: 0px; padding: 0px; color: rgb(0, 113, 187);”>https:
//www.google.com/maps/@51.4192195,6.5971203,9.25z
https://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_concentration_camps
Νaturagreca, ένας οδηγός για την άγρια φύση της Ελλάδας, Εθνικό Πάρκο Πίνδου (Βάλια Κάλντα),
http://www.naturagraeca.com/ws/119,181,97,1,1,%CE%92%CE%
AC%CE%BB%CE%B9%CE%B1-%CE%9A%CE%AC%
Stadwaldlager Bocholt / Stalag VI-F,
https://www.tracesofwar.com/sights/80720/
Stadwaldlager-Bocholt—Stalag-VI-F.htm
THE BOMBING OF GERMANY 1940-1945 EXHIBITION, https://humanities.exeter.ac.uk/
media/universityofexeter/collegeofhumanities/history/
researchcentres/centreforthestudyofwarstateandsociety/
bombing/THE_BOMBING_OF_GERMANY.pdf
Wikipedia, Nazi concentration camps,
https://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_concentration_camps
Εικόνα 5. Αμερικανικό άρμα στο Ράιτ, ημέρα κατάληψής τους. Ένα τέτοιο αντίκρισαν οι Έλληνες κρατούμενοι στου στρατοπέδου την 1η Μαρτίου 1945
ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
Εικόνα 1. http://www.naturagraeca.com/ws/upload/lib/
Oikotopoi/ethnika_parka/valiakalda/valia-kalda.jpg
Εικόνα 2. Για το υπόβαθρο του χάρτη βλ. Google Maps,
//www.google.com/maps/@51.4192195,
6.5971203,9.25z” style=”margin: 0px; padding: 0px; color: rgb(0, 113, 187);”>https:
//www.google.com/maps/@51.4192195,6.5971203,9.25z
//www.google.com/maps/@51.4192195,
6.5971203,9.25z” style=”margin: 0px; padding: 0px; color: rgb(0, 113, 187);”>https:
//www.google.com/maps/@51.4192195,6.5971203,9.25z
Εικόνα 3. Palmer WW1 POW, Trail Friedrichsfeld POW Camp,
https://palmerww1powtrail.wordpress.com/2016/12/04/friedrichsfeld-pow-camp/
Εικόνα 4. THE BOMBING OF GERMANY 1940-1945 EXHIBITION, https://humanities.exeter.ac.uk/media/universityofexeter/
collegeofhumanities/history/researchcentres/
centreforthestudyofwarstateandsociety/bombing/THE_BOMBING_OF_GERMANY.pdf
Εικόνα 5. Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs, ό.π., σ.183
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Γκαλγκουράνας Γιάννης, «Ενθυμήσεις», Τετράδια Ιστορίας [Αιανής] 4-5 (Οκτ. –Νοέμ. 1995) 17-23
[2] Ζάμπακας Πάσχος. Γεννήθηκε στη Λευκοπηγή Κοζάνης το 1924. Μεταλλωρύχος. Τυφεκιοφόρος του 1/1/27/9/ΟΜΜ/ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στη Λευκοπηγή στις 26 Γενάρη 2002
[3] Στα γερμανικά στρατόπεδα διέτριψε κι έτερος χωρίτης της Αιανής, ο χρυσοχόος Aριστοτέλης Mανιάκας, καταγόμενος από την Σαμαρίνα. Ως πολίτης όμως. Με ιδιαίτερο τύπο. Γύρισε κι αυτός ζωντανός πίσω, βλ. Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 2000
[4] Codenames, Operations of World War 2, Operation Steinadler, GOLDEN EAGLE,
https://codenames.info/operation/steinadler
[5] Wikipedia, Nazi concentration camps,
https://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_concentration_camps
[6] Δυσπρόσιτη κοιλάδα της Πίνδου μεταξύ Γρεβενών –Ιωαννίνων, βλ. Νaturagreca, ένας οδηγός για την άγρια φύση της Ελλάδας, Εθνικό Πάρκο Πίνδου (Βάλια Κάλντα),
http://www.naturagraeca.com/ws/119,181,97,1,1,
%CE%92%CE%AC%CE%BB%CE%B9%CE%B1-%
CE%9A%CE%AC%CE%BB%CE%BD%CF%84%CE%B1
[7] Για την ακρίβεια ο Πεντάλοφος καταλήφθηκε από τους Γερμανούς την 9η Ιουλίου 1943, οπότε είχαν μείνει στο βουνό λιγότερες από πέντε μέρες. Ο Παναγιώτης λανθάνει ως προς το χρόνο, λογικό άλλωστε, σε τέτοιες τρομερές μνήμες. Για την επιχείρηση βλ. Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 686 κ.ε.,
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20569#page/1/mode/2up
[8] Στον Πεντάλοφο ήταν η έδρα της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ, του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής
[9] πλαγιά
[10] Θάμνος ή μικρό δέντρο, σύνηθες στην περιοχή
[11] ξεκούμπωσαν
[12] τσέπες
[13] Περίεργη η λέξη. Sakrament στη γερμανική είναι το μυστήριο, ενώ στην αγγλική δηλώνει την πρωτεύουσα της πολιτείας των ΕΠΑ Καλιφόρνια. Ίσως αναφερόταν στο στρατόπεδο ως γερμανική ή πιθανόν οι Αμερικανοί που τους ελευθέρωσαν να δήλωσαν πως είναι από το Σακραμέντο της Καλιφόρνιας
[14] Προφανώς ο Γερμανός στρατιώτης είχε άλλο όπλο. Το στεν ήταν βρετανικό και το έριχναν με αλεξίπτωτα προς χρήσιν των ανταρτών
[15] Kνίδη, χωριό επαρχίας Βεντζίων Γρεβενών
[16] πιο πέρα
[17] ξεφύγει
[18] Ορεινά χωριά περιοχής Μετσόβου
[19] τάφοι, μνήματα
[20] Εννοεί μάλλον αυτά που είχαν οικοδομηθεί επί Μεταξά για αντιαεροπορική προστασία
[21] δραπέτευσαν
[22] Για τους αιχμαλώτους πολέμου και τους πολίτες εργάτες στο Ράιτ και το Μένχενγκλάντμπαχ βλ. Boland Karl, ZIVILARBEITER UND KRIEGSGEFANGENE, Beobachtungen und Erfahrungen in Mönchengladbach und Rheydt, http://www.brauweiler-kreis.de/wp-content/uploads/
GiW/GiW1993_1/GiW_1993_1_BOLAND_ZIVILARBEITER.pdf
[23] Από το 1943 το αεροδρόμιο του Ντίσελντορφ έγινε στόχος αεροπορικών επιδρομών των συμμάχων, βλ. Düsseldorf Airport,
https://de.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCsseldorf_Airport. Το προάστιο Ράιτ, ως τερματικός σιδηροδρομικός σταθμός και βάση ανεφοδιασμού των Γερμανών βομβαρδίστηκε πρώτη φορά 10 και 10 Σεπτ. 1944 και 27/28 Δεκ. 1944. Αν το σημερινό αεροδρόμιό του υπήρχε τότε, βομβαρδίστηκε και αυτό, Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs historische Momente: Studien zur Stadtgeschichte, Studien zur Stadtgeschichte, σ. 180 κ.ε.,
https://books.google.gr/books?id=yfqnDAAAQBAJ&pg=
PA180&lpg=PA180&dq=Hier+befanden+sich+Endbahnh%
C3%B6fe+und+St%C3%BCtzpunkte+der&source=bl&ots=IPNw7iLC
19&sig=OA1D5-T6sSKlIF5QsjE9Ec7CV84&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwijxriCqI_
eAhXRy6QKHb3zB54Q6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q=
Hier%20befanden%20sich%20Endbahnh%C3%B6fe%20und%20St%C3%BCtzpunkte%20der&f=false
[24] Η περιοχή είναι γεμάτη λίμνες, βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Ρήνο
[25] κήπους
[26] Προφανώς ήταν τραυματίες
[27] Προφανώς είναι η επιδρομή στις 23 Δεκεμβρίου 1944 όπου καταστράφηκαν όλα τα κτήρια του αεροδρομίου, βλ. Düsseldorf Airport, ό.π.
[28] Κατά μια πηγή έριξαν τότε 70.339 κανονικές βόμβες και 14.000 αντίστοιχες φωσφόρου, Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs, ό.π. σ. 180. Συνετέλεσαν στη «τη φρίκη των πόλεων που φλέγονται σωριασμένες σε ερείπια», βλ. Παναρέτου Π. Αννίτα, «‘Ελληνες μη Εβραίοι σε ομηρία», Η Καθημερινή 10.05.2015,
http://www.kathimerini.gr/814312/gallery/epikairothta/ellada/ellhnes-mh-evraioi-se-omhria
[29] προσπάθησαν
[30] Τότε κατέλαβε το Ράιτ η 29η μεραρχία του 9ου Σώματος του Αμερικανικού Στρατού, Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs, ό.π. σ. 183
[31] Bauer είναι στα γερμανικά το κλουβί και Bauernhaus το αγροτόσπιτο. Πιθανώς συγκόπτει κι εννοεί το δεύτερο
[32] Ήταν Αμερικανοί οι στρατιώτες, βλ. Brockers Wolfgang, Mönchengladbachs, ό.π. σ. 182, ό.π.. Τόμμυδες αποκαλούνταν από τους Γάλλους και τους Γερμανούς οι Βρετανοί ήδη από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, βλ. Blake Stilwell, This is how British troops got the nickname, Oct. 05, 2016 07:34AM EST,
https://www.wearethemighty.com/articles/this-is-how-british-troops-got-the-nickname-tommies
[33] πυκνό δάσος
[34] υπολογίσαμε
[35] Το στρατόπεδο του Μπόχολτ αποτέλεσε το 1945-1947 διαμετακομιστικό κέντρο για απελεύθερους Σλάβους και Ισραηλίτες, βλ. Stadwaldlager Bocholt / Stalag VI-F,
https://www.tracesofwar.com/sights/80720/Stadwaldlager-Bocholt—Stalag-VI-F.htm
[36] Εννοεί το μνημείο της μάχης του Βατερλώ, β. European Traveler, Visit the Battlefield of Waterloo in Belgium,
https://www.european-traveler.com/belgium/visit-battlefield-waterloo-belgium/
[37] τριγυρίσαμε
Συγχαρητήρια Σάκη