Η 26η Οκτωβρίου, όταν η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τον Άγιο Δημήτριο, είναι μια θαυμάσια ευκαιρία να θυμηθούμε τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο, κοινό σημείο στην ιστορία πολλών μνημείων αρχιτεκτονικής στον ελλαδικό χώρο. Γιατί είναι αυτή η μέρα η αφορμή;
Είναι ο δημιουργός του Αγίου Δημητρίου του Μητροπολιτικού Ναού της Σιάτιστας. Που κτίστηκε στην θέση του ναού που καταστράφηκε ολοσχερώς τον Ιούλιο του 1910.
Εικόνα 1: Αριστερά ο Αριστοτέλης Ζάχος και δεξιά ο καθηγητής Γεώργιος Σωτηρίου [ΠΗΓΗ: http://ikivotos.gr/post/3503/to-epos-ths-anasthlwshs-ths-ekklhsias-toy-agioy-dhmhtrioy-sth-thessalonikh].
Οι φωτογραφήσεις, οι αποτυπώσεις του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, που πρόλαβε να κάνει πριν την πυρκαγιά του 1917, μαζί με το τεράστιο ταλέντο του, προέκριναν ώστε να του δοθεί κυρίαρχος ρόλος στην αναστύλωση του βυζαντινού μνημείο της Θεσσαλονίκη. Η μνημειώδης του εργασία οδήγησε στην βράβευση του από την Ακαδημία Αθηνών.
Αν ακολουθούνταν πιστά και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις τις προτάσεις του Αριστοτέλη Ζάχου, το κόστος σίγουρα θα ήταν μεγαλύτερο αλλά το αποτέλεσμα θα ήταν εξίσου εντυπωσιακό
Την μορφή του μεγάλου αρχιτέκτονα, την πρόσεξα μικρό παιδί ακόμα, στο λεύκωμα «Σιατιστέων Μνήμη» σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία να φοράει τη λευκή του ρόμπα. Εμφάνιση που με παρέσυρε ώστε να υποθέσω πως ήταν κάποιος γιατρός. Δεν γνώριζα ότι αυτή ήταν η στολή εργασίας των μηχανικών της εποχής του.
Εικόνα 2: Ο Αριστοτέλης Ζάχος στο γραφείο της οικίας του στην Αθήνα
Η Ελένη Φεσσά-Εµµανουήλ ιστορικός της αρχιτεκτονικής και ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών γράφει «… υπήρξε δεσπόζουσα μορφή της ελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών 1908-1940, αλλά και νεωτεριστής δημιουργός ευρωπαϊκού διαμετρήματος. Όμως, παρά την ευρύτατη αναγνώρισή του στα χρόνια του Μεσοπολέμου, δεν έχει πάρει ακόμη τη θέση που του αξίζει στην αρχιτεκτονική ιστορία της χώρας του και της Ευρώπης». Διαπιστώνει την ανάγκη για να αναδειχθεί ο πρωτοποριακός ρόλος του Αριστοτέλη Ζάχου και της νεωτερικότητας του αρχιτεκτονικού έργου του.
Ο Αριστοτέλης Ζάχος γεννήθηκε στην Καστοριά το 1871, όπου δίδασκε τότε ο πατέρας του Θανάσης γόνος της Σιατιστινής αριστοκρατικής οικογένειας Ζάχου. Τελείωσε το γυμνάσιο στο Μοναστήρι και πήγε στην Γερμανία να σπουδάσει αρχιτεκτονική. Ο καθηγητής Jozef Durm διέκρινε το ταλέντο του και τον προσέλαβε ως βοηθό του στην σύνταξη μελετών από πολλά δημόσια κτίρια.
Η επαγγελματική ενασχόληση με την επιστήμη που σπούδαζε τον απορρόφησε και δεν απέκτησε το πτυχίο του αρχιτέκτονα. Μπορούσε να εργάζεται ως αρχιτέκτονας, κάτι που ήταν σύνηθες για την εποχή του. Ήταν όμως εμπόδιο για να χάσει την έδρα της Κτιριολογίας στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Έμεινε η σφραγίδα του, τα έργα του και οι πολλές ανεκτέλεστες μελέτες. Στην Κοζάνη διασώζονται τμήματα από τα Δημοτικά Λουτρά. Στον Βόλο τρεις μεγάλοι ναοί, στα Γιαννένα το πρώην δημαρχείο. Στην Σμύρνη το κτήριο του πανεπιστήμιου που σχεδίασε και η καταστροφή ποτέ δεν άφησε να ολοκληρωθεί. Συνέβαλλε τα μέγιστα για να αποτρέψει την φαεινή ιδέα μερικών να κατεδαφιστεί το σύμβολο της πόλης της Θεσσαλονίκης, ο Λευκός Πύργος. Στον τελευταίο χρόνο της ζωής του τυφλώθηκε και ο μαρασμός τον οδήγησε στον θάνατο το 1939.
«Ένας φωτισμένος αρχιτέκτονας περιδιαβάζει στις Ελληνικές πολιτείες και στα χωριά σπουδάζοντας τη βυζαντινή αρχιτεκτονική στις εκκλησίες, στα παρεκκλήσια και εξωκλήσια, στα παλάτια, στα σπίτια, στα κάστρα, παντού, όχι για να ξαναφτιάσει τα ίδια, δεν είναι δύσκολο ούτε όμως και πρωτότυπο να αντιγράψει κανείς, αλλά για να βεβαιωθεί ίσαμε που έχουν φτάσει οι Έλληνες του τελευταίοι Ελληνικού πολιτισμού στην αρχιτεκτονική, και αρχίζοντας από το μέρος όπου σταμάτησαν αυτοί να προσπαθήσει να βγάλει τη νέα Ελληνική αρχιτεκτονική.» Ο Ίων Δραγούμης δεν αποκαλύπτει ποιος είναι ο αρχιτέκτονας που περιγράφει στο βιβλίο του «Ελληνικός Πολιτισμός». Ήταν ο Αριστοτέλης Ζάχος, ο εμπνευστής του μνημείου που ανεγέρθηκε στο σημείο εκτέλεσης του Ίδα.
Στο οδοιπορικό του πήρε φωτογραφίες από Άρτα, Βελτίστα, Γιάννενα, Δολιανά, Κεπέσοβο, Κόνιτσα, Κωστάνιανη, Νεγάδες, Άνω Βόλο, Αμπελάκια, Ελασσόνα, Ζαγορά, Καλαμπάκα, Μακρυνίτσα, Μηλιές, Πορταριά, Βέροια, Νάουσα, Καστοριά, Σέρβια και Σιάτιστα (έχει μάλιστα εκδοθεί από το Ίδρυμα Μπενάκη το λεύκωμα «Ήπειρος – Θεσσαλία – Μακεδονία». Στο αρχείο που μας άφησε, μπορούμε να δούμε μνημεία που δεν υπάρχουν σήμερα, και στιγμιότυπα της καθημερινότητας από πόλεις που σήμερα έχει αλλάξει ριζικά η μορφή τους.
Εικόνα 3: Η βόρεια όψη του ναού του Αγίου Δημητρίου της Σιάτιστας, τα σχέδιο αυτό όπως και τα υπόλοιπα φυλάσσονται στο αρχείο της Μητρόπολης Σισανίου & Σιατίστης
Η φυσιογνωμία του, ο αέρας του, το αριστοκρατικό και όμορφο παρουσιαστικό τον κάνει αποδεκτό σε όλους του κύκλους της υψηλής αθηναϊκής κοινωνίας και να συνδεθεί με άτομα όπως ο Άγγελος Σικελιανός, ο Ίων Δραγούμης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Άγγελος Βλάχος της Καθημερινής. Καθοριστική ήταν η επίδραση του στην Αγγελική Χατζημιχάλη για να ξεκινήσει το δικό της οδοιπορικό στην λαογραφία.
Θα ήθελα να γράψω περισσότερα για τον Αριστοτέλη Ζάχο. Δεν ανέφερα τίποτα για την οικογένεια Ζάχου. Δάσκαλοι, νομικοί, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες, ιερωμένοι, μηχανικοί με το δικό τους αποτύπωμα στην ελληνική ιστορία, στον ελληνικό πολιτισμό. Ένα παρελθόν που ίσως πολλούς τους εντυπωσιάσει.
Οι Δυτικομακεδόνες και ιδιαίτερα οι μηχανικοί μέλη του ΤΕΕ Δυτικής Μακεδονίας, της περιοχής από όπου γεννήθηκε και κατάγεται ο Αριστοτέλης Ζάχος, δεν ξέρω πόσο μπορούμε να μείνουμε αδιάφοροι στο γεγονός ότι δεν έχει την θέση που του αρμόζει στην ελληνική αρχιτεκτονική, στην ελληνική ιστορία.
Στην παρουσίαση του βιβλίου της Ελένης Φέσσα «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΖΑΧΟΣ ΚΑΙ JOSEF DURM- Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΜΕ ΤΟ ΜΕΝΤΟΡΑ ΤΟΥ, 1905-1914», το 1914, που πραγματοποιήθηκε στην Κοζάνη η συμμετοχή ήταν ολιγάριθμη. Μεγάλη εκδήλωση επίσημη δεν θυμάμαι ποτέ στην περιοχή μας, εκτός από μια τοπικής εμβέλειας στην Σιάτιστα.
Ξεχάσαμε τελικά τον Αριστοτέλη Ζάχο; Αν το δούμε από μια άλλη σκοπιά. Δεν είναι ένας από αυτούς που θα συντελέσει να αυξήσουμε την ελκυστικότητα της περιοχής μας;
ΛΑΖΑΡΟΣ Γ. ΚΩΤΣΙΚΑΣ
ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ, PHD
lkotsikas@gmail.com
Υπεροχο! Ευχαριστουμε!
Το 1925 ο Αριστοτέλης Ζάχος εκπόνησε το πρώτο Ρυμοτομικό Σχέδιο για την πόλη της Κοζάνης, ένα σχέδιο που έμελλε να γίνει η αρχή του τέλους ενός από τα ωραιότερα (τουλάχιστον έτσι λένε οι…μύθοι) αστικά κέντρα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της ευρύτερης περιοχής.
Το σχέδιο πάτησε επάνω στο τότε υφιστάμενο δίκτυο αξόνων που κυρίως αποτελούνταν από στενά σοκάκια λαβυρινθώδους διάταξης, κλασικό δείγμα αμυντικού πολεοδομικού σχεδιασμού, και επιχείρησε να δημιουργήσει ένα “σύγχρονο” οδικό δίκτυο. Όχι μόνο απέτυχε οικτρά στο τελευταίο αλλά αποσυνθέτοντας την ολότητα των τότε οικοπέδων (των κύτταρων της πόλης) υποβοήθησε στη μετέπειτα σταδιακή καταστροφή των κτηρίων (αρχοντικών και μη).
Είτε μειώνοντας το εμβαδόν των οικοπέδων (με την άτακτη “απαλλοτρίωση” λόγω διάνοιξης δρόμων) είτε κόβοντάς τα στη μέση (συχνά νέοι δρόμοι διέρχονταν μέσα από ιδιοκτησίες) κατέληξε στο να αποδυναμώσει τη λειτουργικότητα των υφιστάμενων συνόλων. Η τυπική διάταξη της εποχής ήταν ένα κεντρικό κτήριο διαμονής με τα βοηθητικά του περιμετρικά κτίσματα – ο Ζάχος με το σχέδιο του διατάρασσε αυτήν την ισορροπία αποδυναμώνοντας τη δυναμική και αυτοτέλεια των κτηρίων κάνοντας πλέον δύσκολη τη διατήρηση τους.
Προφανώς και οι κάτοικοι της πόλης έχουν τις ευθύνες τους για τη δημιουργία ενός τόπου χωρίς Αρχιτεκτονική Ιστορία. Αλλά τον σπόρο αυτής της τάσης τον έσπειρε ο Αριστοτέλης Ζάχος και τον πότισαν οι τότε τοπικοί άρχοντες με την έγκριση του σχεδίου του.
Δεν ξέρω για το σύνολο των Δυτικομακεδόνων αλλά οι Κοζανίτες μάλλον καλώς τον ξεχνούν. Διότι ο Αριστοτέλης Ζάχος με τις άκρως ανεπαρκείς γνώσεις του στον χωροταξικό-πολεοδομικό σχεδιασμό έβαλε τις βάσεις για την εξαφάνιση της παραδοσιακής Κοζάνης.
Σκόρδας Στ.
Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Ουτως η αλλως το εντονο αναγλυφο δημιουργει προβληματα. Δε νομιζω ενας αξιος μηχανικος σαν τον Ζαχο να ευθυνεται για την πολη. Μυθος.