Αν και έχουν περάσει δεκαετίες από τα χρόνια του ’60, ωστόσο οι μνήμες για το υπέροχο και μοναδικό στο είδος του οκτάηχο μέλος και δίχορο δοξαστικό της Παναγίας ‘’Θεαρχίω νεύματι’’, που έψαλλαν κάθε χρόνο στην Κοίμηση της Θεοτόκου Βελβεντού, την και πολιούχο Βελβεντού (στον Εσπερινό για την Κοίμησή της, 14 Αυγ.) οι μελωδικοί ψάλτες Γεώργιος Χωλόπουλος (δεξιός ψάλτης) και Θωμάς Κουτρότσιος (αριστερός ψάλτης) καλλίφωνα και ορθά, με απόλυτο σεβασμό στη μουσική πρωτότυπη γραφή του δοξαστικού, που περιέχεται στο Δοξαστάριο του Ιακώβου, (πρώτη καταγραφή 1794/1795, α’ έκδοση Κων/πολη 1836, τόμ. Β’, σ. 146-53) από τα λαμπρότερα μέλη του μουσικού αυτού Βιβλίου και, γενικότερα, από τα λαμπρότερα του συνολικού έργου του μεγάλου αυτού εκκλησιαστικού συνθέτη, οι μνήμες ωστόσο σε μένα, που τους απολάμβανα καθώς ήταν αφοσιωμένοι στο κείμενο, παραμένουν ζωντανές, και ως εικόνα και ως ήχο οκτάηχης και δίχορης ψαλτικής απόδοσης του Ύμνου στην Παναγία, που ‘’έδεναν’’ με τον ιστορικό Ναό και απηχούσαν το παρελθόν της μακράς ψαλτικής τέχνης, της έμπνευσης του συνθέτη, αλλά και των μεγάλων ερμηνευτών δασκάλων ψαλτών της Πατριαρχικής Σχολής, που μεταφέρθηκε με επιτυχία στην ψαλτομάνα Θεσσαλονίκη από τους Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο στον Άγιο Δημήτριο, Αθανάσιο Καραμάνη στο Γρηγόριο Παλαμά, Χαρίλαο Ταλιαδώρο στην Αγία Σοφία και από άλλους και που συνεχίζεται ως τις μέρες μας.
Ο Γ. Χωλόπουλος (με καταγωγή από το Μαυροδέντρι και γαμπρός στο Βελβεντό) υπήρξε μαθητής του Χρύσανθου Θεοδοσόπουλου, που για κάποιο διάστημα ήταν πρωτοψάλτης στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου Κοζάνης. Είχε φωνή μελωδική που προσομοίαζε μ’ αυτήν του Χρύσανθου. Στα αργοσύντομα και ιδίως στα αργά μέλη ήταν σαν να άκουγες τον Χρύσανθο. Αυτό το κατάλαβα στη διάρκεια των σπουδών μου στη Θεσσαλονίκη. Ο Θ. Κουτρότσιος ήταν παιδί της (ευρωπαϊκής υφής) χορωδίας της Εκκλησίας με μαέστρο τον Μ. Κουτρότσιο. Ωστόσο, μελετούσε πολύ και συνεργαζόταν συχνά με τον Χωλόπουλο, θυμάμαι, λ.χ. στα Δοξαστικά των Αποστίχων του Εσπερινού και στις Καταβασίες, και απέδιδε τα μέλη, ως αριστερός ψάλτης, θαυμάσια και με ύφος ορθό πάντα αφοσιωμένος στο μουσικό κείμενο. Γ. Χωλόπουλος και Θ. Κουτρότσιος ήταν ένα δίδυμο ψαλτών, που με το μεράκι και τη συνεργασία κατόρθωσαν και ανέδειξαν, αφανείς αυτοί, πολιτισμό στο Βελβεντό. Κρίμα που δεν υπάρχουν ηχητικά ντοκουμέντα – δεν ξέραμε και δεν μπορούσαμε τότε να καταλάβουμε τη σημασία τους – από τους δύο αυτούς σημαντικούς ψάλτες, για να μπορεί σήμερα και στο μέλλον να γίνει μια επιστημονική αποτίμηση της ψαλτικής τους προσφοράς, αλλά και η οφειλόμενη από εμάς προς τα πρόσωπά τους απόδοση τιμής και ευχαριστιών.
Χαρακτηριστικό δείγμα της ψαλτικής συνεργασίας τους ήταν η απόδοση-ερμηνεία του οκτάηχου και δίχορου Δοξαστικού της Παναγίας ‘’Θεαρχίω νεύματι’’ Ιακώβου Πρωτοψάλτου στον Εσπερινό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (14 Αυγ.) στο Ναό της στο Βελβεντό. Το μόνο που μπορούσα τότε, μαθητής Γυμνασίου, να κάνω ήταν να ισοκρατώ και να θαυμάζω την εναλλαγή των 8 ήχων και την ερμηνεία-απόδοση του μέλους από τους ψάλτες Γ. Χωλόπουλο (δεξιό αναλόγιο) και Θ. Κουτρότσιο (αριστερό αναλόγιο). Όταν αργότερα στη Θεσσαλονίκη φοίτησα και διδάχτηκα από το δάσκαλό μου Χαρίλαο Ταλιαδώρο τον συγκεκριμένο ύμνο, ένιωσα δέος και ρίγος στην ενθύμηση της έξοχης ερμηνείας Χωλόπουλου και Κουτρότσιου στην Παναγία Βελβεντού και συνάμα την αξία των δύο ψαλτών, τη μέγιστη προσφορά τους στη γενέτειρά μου, την επιρροή και τη διαμόρφωση του ψάλλειν στο ‘’μέσα’’ μου.
Πρώτο στοιχείο άξιο σχολιασμού για το οκτάηχο και δίχορο Δοξαστικό είναι το ίδιο το κείμενο. Πρόκειται για μια ποιητικότατη, λεκτικά και εικονοποιητικά, περιγραφή της Μετάστασης της Παναγίας στους ουρανούς. Δομημένο, στην αρχαία του σύνθεση, κατά το οκτάηχο σύστημα (των κυρίων και πλαγίων ήχων) δίνει μια λαμπρή, πανοραμική εικόνα του σπουδαίου αυτού θεολογικού γεγονότος:
Θεαρχίω νεύματι, πάντοθεν οι θεοφόροι Απόστολοι, υπό νεφών μεταρσίως αιρόμενοι [ηχ α’]. || Καταλαβόντες το πανάχραντον, και ζωαρχικόν σου σκήνος, εξόχως ησπάζοντο [ηχ πλ α’]. || Αι δε υπέρτατοι των ουρανών Δυνάμεις, συν τω οικείω Δεσπότη παραγενόμεναι [ηχ β’]. || Το θεοδόχον και ακραιφνέστατον σώμα προπέμπουσι, τω δέει κρατούμεναι, υπερκοσμίως δε προώχοντο, και αοράτως εβόων, ταις ανωτέραις Tαξιαρχίαις. Ιδού η παντάνασσα Θεόπαις παραγέγονεν [ηχ πλ β’]. || Άρατε πύλας, και ταύτην υπερκοσμίως υποδέξασθε, την του αεννάου φωτός Μητέρα [ηχ γ’]. || Διά ταύτης γαρ η παγγενής των βροτών σωτηρία γέγονεν, η ατενίζειν ουκ ισχύομεν, και ταύτη άξιον γέρας απονέμειν αδύνατον [ηχ βαρύς]. || Ταύτης γαρ το υπερβάλλον, υπερέχει πάσαν έννοιαν [ηχ δ’]. || Διό άχραντε Θεοτόκε, αεί συν ζωηφόρω Βασιλεί, και τόκω ζώσα, πρέσβευε διηνεκώς, περιφρουρήσαι και σώσαι, από πάσης προσβολής εναντίας την νεολαίαν σου, την γαρ σην προστασίαν κεκτήμεθα [ηχ πλ δ’]. || Εις τους αιώνας, αγλαοφανώς μακαρίζοντες [ηχ α’].
Πέρα από τον σύνολο δοξολογικό χαρακτήρα, στο εκτενές αυτό Δοξαστικό είναι ευδιάκριτα τέσσερα αφηγηματικά επίπεδα.
Στο πρώτο (ηχ α’ και πλ α’) οι Απόστολοι “υπό νεφών αιρόμενοι” παραλαμβάνουν ασπαζόμενοι το Σκήνος της Παναγίας. Και ‘’Απόστολοι εκ περάτων…’’.
Στο δεύτερο (ηχ β’ και πλ β’) οι υπέρτατες Δυνάμεις, με τον “οικείο” Δεσπότη, “παραγενόμεναι” συνοδεύουν το Σκήνος στην υπερκόσμια διαδρομή του. Το μέρος κλείνει με την άφιξη της πομπής προ των ουρανίων Πυλών και την αναγγελία προς τις ανώτερες Ταξιαρχίες “Ιδού η παντάνασσα Θεόπαις παραγέγονεν”.
Στο τρίτο, και κεντρικότερο (ηχ γ’ και ηχ βαρύς), υμνείται και δοξάζεται η Παναγία ως η Μητέρα του αέναου φωτός, διά της οποίας πραγματοποιήθηκε η σωτηρία των ανθρώπων και προς την οποία είναι αδύνατο να απονείμει κανείς “άξιον γέρας”.
Στο τέταρτο, και τελευταίο (ηχ δ’ και πλ δ’), μετά τη διαβεβαίωση ότι “το υπερβάλλον αυτής υπερέχει πάσαν έννοιαν”, η αφήγηση μεταβάλλεται σε ικεσία και επίκληση: να πρεσβεύει σταθερά, ώστε να περιφρουρείται και να σώζεται η “νεολαία” της. Αυτήν όλοι κεκτήμεθα προστασίαν μακαρίζοντάς την εις τους αιώνας.
Η τετραμερής αυτή δομή (α’ και β’ μέρος Πορεία και Άφιξη στους Oυρανούς, γ’ Ύμνος και Εγκώμιο της Παναγίας, δ’ Ικεσία και Επίκληση) συμπίπτει απόλυτα, όπως γίνεται αμέσως φανερό, με το επίσης τετραμερές σχήμα των επιμέρους (κυρίων και πλαγίων) ήχων, και προφανώς όχι τυχαία. Έτσι, στο Δοξαστικό αυτό δεν περιγράφεται μόνο, με έντονα εικονοποιητικό τρόπο, ένα τόσο σπουδαίο θεολογικό γεγονός, όπως η Μετάσταση της Παναγίας, αλλά, κυρίως, υμνείται και δοξάζεται, με μεστούς ποιητικούς τόνους και όμοια σχήματα, το ουσιαστικό πρόσωπό της ως Μητέρας του Θεού και διαρκούς Μεσίτριας του Κόσμου.
Το δοξαστικό ‘’Θεαρχίω νεύματι’’, ως οκτάηχο μέλος, οδεύει κατά το σύστημα των κυρίων και πλαγίων ήχων (πρώτος – πλάγιος του πρώτου, δεύτερος – πλάγιος του δευτέρου, τρίτος – βαρύς, τέταρτος – πλάγιος του τετάρτου, επάνοδος στον α’ ήχο).
Το ‘’Θεαρχίω νεύματι’’ είναι ένα από τα λαμπρότερα δείγματα της μελοποιητικής δεινότητας του Ιακώβου. Αλλά και ο επί μέρους ποιητικός λόγος βρίσκει παντού την κατάλληλη, και αναγκαία, μουσική επένδυση, εφόσον μάλιστα ο Ιάκωβος υπήρξε γενικότερα, κατά την ιστορική μαρτυρία, “ο πρώτος εις το κατά το νόημα μελοποιείν”. Έτσι, λόγος και μέλος βρίσκονται εδώ σε μια σπάνια αρμονική αλληλουχία και σύζευξη.
Η ερμηνεία των ψαλτών Χωλόπουλου και Κουτρότσιου στο οκτάηχο αυτό Δοξαστικό του Ιακώβου πρωτοψάλτου ήταν μέγιστο πνευματικό γεγονός στη δεκαετία του ’60 στο Βελβεντό και είναι μέγιστο δυστύχημα η μη καταγραφή του. Ίσως και οι ίδιοι δεν ήξεραν το μέγεθος της προσφοράς τους. Μετέφεραν με την ερμηνεία αυτή, τη μεγάλη ψαλτική εμπειρία του Χρύσανθου και γενικότερα του πατριαρχικού ύφους και τρόπου του ψάλλειν στο Βελβεντό. Ενδεχομένως ο Χωλόπουλος, ως μαθητής του Χρύσανθου, διδάχτηκε από τον σπουδαίο αυτόν δάσκαλο μαζί με τ’ άλλα και το Δοξαστικό της Παναγίας. Τη διδασκαλία και το ύφος του Χρύσανθου ‘’ανέβασε’’ στο αναλόγιο της Κοίμησης Θεοτόκου Βελβεντού και μ’ αυτά άρδευε την ψυχή μας.
Μου φαινόταν για πολύ σπάνιο και ασυνήθιστο ερμηνευτικό άκουσμα, ‘’ξένο’’ και αλλότριο, στο σύνολό του, από τα όμοια τρέχοντα και συνήθη. Είχε λαμπρότητα σαν να έβγαινε από την καρδιά της μεγάλης γιορτής της Παναγίας. Η ερμηνεία τους αποτελούσε πράγματι μοναδικό δίδαγμα και εμπειρία. Το έψαλλαν δίχορα με ύφος στιβαρό, ηγεμονικό και στεντόρειο εξαιρετικά δοξαστικό και χαρμόσυνο. Η εκφορά των μουσικών γραμμών και φράσεων ήταν λαμπρή και ομοιογενής, απέδιδαν τους ποιοτικούς χαρακτήρες σε αρμονικότατη συμπλοκή με τους ποσοτικούς. Έκαναν πρόβες – μου έκανε εντύπωση η επιμονή τους στη λεπτομέρεια, στην ακρίβεια και στη σύνθεση και απόδοση των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτήρων, που υποστηριζόταν από το φωνητικό εύρος του Χωλόπουλου και την εμπειρία του δίπλα στο Χρύσανθο. Ερμηνεία που ανταποκρινόταν άριστα στο ποιητικό κείμενο. Εδώ αποδεικνύεται ότι το πραγματικό ύφος στα εκκλησιαστικά μέλη δεν είναι ένα στερεότυπο, αλλά μια σύνθετη και δημιουργική πράξη. Στο ισοκράτημα ήμουν προσεκτικός, με καθοδηγούσαν οι κινήσεις των χεριών του Χωλόπουλου για την αυξομείωση της έντασής του, ώστε να υποβοηθείται το μέλος και να αναδείχνεται η ουσία και το κάλλος του ιδιότυπου ιστορικού εκκλησιαστικού αυτού μέλους.
Κείμενο, μέλος, ερμηνεία αποτελούν, στο Δοξαστικό της Παναγίας, μια αδιάσπαστη ενότητα αναδεικνύοντας έξοχα ένα από τα αριστουργήματα του αρχαίου στιχηραρικού μέλους και της εκκλησιαστικής μουσικής σύνθεσης γενικότερα.
Το οκτάηχο Δοξαστικό στην Κοίμηση της Θεοτόκου ‘’Θεαρχίω νεύματι’’ του Ιακώβου πρωτοψάλτου παραμένει ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά μέλη του καθόλου Oκτάηχου συστήματος, αλλά και του επιμέρους Στιχηραρικού είδους.
Έχω την αίσθηση ότι η μεγάλη ερμηνευτική γνώση και παράδοση του πατριαρχικού ύφους από τους Γ. Χωλόπουλο και Θ. Κουτρότσιο (συνυπολογίζω ως γενεσιουργό αιτία τον σπουδαίο πρωτοψάλτη Ι. Ναού Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο) βρέθηκε κατά τη δεκαετία του ’60 στο Βελβεντό Μακεδονίας της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης σε κορυφαία απόδοση.
π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας
παπαδάσκαλος
6-9-2019
