Στον υπόγειο χώρο που φυλάσσονται τα κειμήλια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης υπάρχει ένα αναλόγιο, που δεν φέρει καμιά πινακίδα που να μαρτυρεί τι είναι. Οσο χειριζόμουν τις υποθέσεις της Βιβλιοθήκης εξηγούσα στους επισκέπτες δια ζώσης την ιστορία του. Τώρα σε σιωπή συνυπάρχει με τα άλλα ενδιαφέροντα ή και ήσσονος σημασίας κειμήλια.
***
«…Είναι 4 διπλές εικόνες με αναπαραστάσεις του Ορθοδόξου εορτολογίου/ μηνολογίου, οι οποίες αρχικά ανήκαν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου της πόλεως Κοζάνης. Οι εικόνες, διαστάσεων 0,28Χ 0,21, είναι φιλοτεχνημένες με τέμπερα πάνω σε λινό ύφασμα το οποίο διαθέτει επίστρωση από γύψο. Είναι τοποθετημένες σε ξύλινες κορνίζες/πλαίσια, προστατεύονται από γυαλί και όλες μαζί αποτελούν ένα περιστρεφόμενο αναλόγιο. Ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε 32 αναπαραστάσεις τεσσάρων σκηνών η κάθε μία στο μπροστινό και στο πίσω μέρος του κάθε πλαισίου, αναπαραστάσεις οι οποίες μνημονεύουν τις βασικές εορτές του έτους, αρχίζοντας από τη Γέννηση της Παρθένου Μαρίας (8 Σεπτεμβρίου) και ολοκληρώνονται με την Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου). Οι επιγραφές πάνω στις εικόνες είναι όλες στα Σλαβικά.
Το ορθόδοξο εορτολόγιο αποτελεί από πολύ νωρίς ιδιαίτερα δημοφιλές θέμα αγιογραφικής αναπαράστασης. Από τον 4ο μ.χ. αιώνα από την εποχή, δηλ. από την εποχή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη, έως και τον 17ο αιώνα, με εικόνες ρωσικής τεχνοτροπίας, και με σκηνές από το εορτολόγιο να κοσμούν τους ναούς σε μορφή ψηφιδωτών και νωπογραφιών. Επίσης κοσμούν χειρόγραφα και εικόνες.
Οι συγκεκριμένες Κοζανίτικες εικόνες εκτίθεντο στο εκκλησίασμα/στους πιστούς προς προσκύνηση σε συγκεκριμένες εορτές, ενώ η διάταξή τους θυμίζει το εικονογραφικό στυλ της περιόδου των Παλαιολόγων. Είναι πιθανό, ο καλλιτέχνης να χρησιμοποίησε εικονογραφημένα/αγιογραφημένα χειρόγραφα για να τις φιλοτεχνήσει, διότι διαθέτουν χρυσοποίκιλτες μπορντούρες στις άκρες τους.
Ο εικονογράφος κινείται στο πλαίσιο της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας και φαίνεται να ήταν εξοικειωμένος και με την Αθωνική τεχνοτροπία του Διονυσίου εκ Φουρνών. Ωστόσο παρατηρεί κανείς ότι σε ορισμένες περιπτώσεις αποκλίνει από τα καθιερωμένα εικονογραφικά πρότυπα. Για παράδειγμα, στις συγκεκριμένες Κοζανίτικες εικόνες, ο Αγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής αναπαρίσταται ως «Αγγελος της Ερήμου». Με το ένα χέρι εμφανίζεται να ευλογεί, ενώ στο άλλο κρατάει μια περγαμηνή που έχει γραμμένο πάνω της κείμενο στα Σλαβικά. Στο ίδιο χέρι κρατάει και ένα καράβι με τον Αμνό του Θεού, ενώ λίγο πιο κάτω, στην ίδια εικόνα, αναπαρίστανται σκηνές από τη ζωή του Βαπτιστού, όπως Ο Ευαγγελισμός του Ζαχαρία, η γέννηση του ίδιου του Βαπτιστή καθώς και ο αποκεφαλισμός/αποτομή του. Η συγκεκριμένη εικόνα αποτελεί αντίγραφο αρκετών εικόνων Ρωσικής τεχνοτροπίας.
Oι σλαβικές επιγραφές πάνω στις συγκεκριμένες εικόνες, σε μια περιοχή όπου τα σλαβικά μνημεία στην περιοχή της Κοζάνης είναι ελάχιστα, καθιστά αρκετά προβληματική την προέλευσή τους. Σίγουρα δεν προέρχονται από τη Ρωσία, όπως φαίνεται από τις σλάβικες επιγραφές τους και τη γενικότερη τεχνοτροπία τους. Οι επιγραφές ανήκουν στο Νότιο Σλαβικό ιδίωμα και φέρουν της επιρροή της δημώδους προφορικής μορφής αυτού του ιδιώματος. Ορισμένα ορθογραφικά λάθη, όπως λ.χ. όταν το σλαβικό C αντικαθίσταται από το ελληνικό Σίγμα (Σ), καθώς και η χρήση ολόκληρων ελληνικών λέξεων, όπως λ.χ. η λέξη «ΕΔΕΜ» φανερώνουν ότι ο καλλιτέχνης γνώρισε και την Ελληνική. Εικάζουμε ότι ο άγνωστος καλλιτέχνης είναι ο Χριστόφορος Ζεφάροβιτς, γνωστός και ως Ζεφάρ, ο οποίος είχε έρθει σε επαφή με τους πλανόδιους εμπόρους της Κοζάνης στη Σερβία. Οι συγκεκριμένες εικόνες μάλλον φιλοτεχνήθηκαν αποκλειστικά για τον Άγιο Νικόλαο της Κοζάνης γύρω στο 1730, κατά πάσα πιθανότητα αποτελούν πρώιμα έργα του Ζεφάροβιτς, φιλοτεχνήθηκαν πριν την αναχώρηση του Ζεφάρ για το Σερβικό πατριαρχείο της πόλεως Pec και σίγουρα πριν τις τοιχογραφίες της Σερβικής Μονής Bodjani (1739).
Από την άλλη, ο χαρακτήρας και η τεχνική των Κοζανίτικων αυτών εικόνων δεν φέρουν ομοιότητες με τα μεταγενέστερα έργα του ιδίου καλλιτέχνη, ωστόσο θα πρέπει να ληφθεί υπ΄ όψιν το γεγονός ότι αυτές οι εικόνες αποτελούν πολύ πρώιμα έργα του Ζεφάρ, φιλοτεχνημένα για ένα συντηρητικό εκκλησίασμα που δεν ήταν συνηθισμένο σε καινοτόμες τεχνοτροπίες, όπως γίνεται φανερό και από τη γενικότερη αγιογραφική διακόσμηση του ναού του Αγίου Νικολάου.
Ο Χριστόφορος Ζαφάροβιτς γεννήθηκε στην περιοχή της Δοϊράνης στα τέλη του 17ου αιώνα. Άφησε τους γονείς του, τον ιερέα πατέρα του Δημήτριο, τη μητέρα του Γεωργάνα και τον αδελφό του Πρόνταν περίπου το 1730 για τη Μητρόπολη Βελιγραδίου-Κάρλοβιτς κάνοντας μια στάση στο πατριαρχείο της Pec. Ταξίδεψε πολύ, στην κεντρική Ευρώπη, όπου ήρθε σε επαφή με επιφανείς Κοζανίτες εμπόρους οι οποίοι του ανέθεσαν διάφορα αγιογραφικά έργα τα οποία στη συνέχεια δώρισαν σε ναούς και μονές της περιοχής της Κοζάνης, όπως η εικόνα της Παναγίας της Ελασσονίτισας ή Ολυμπιώτισσας που ήταν παραγγελία του Γιάννη Ζράβκου από την Κοζάνη και την οποία δώρισε στην ομώνυμη μονή. Επίσης, για λογαριασμό του λόγιου Κωνσταντίνου Σακελλάριου της Κοζάνης (18ος αιώνας) φιλοτέχνησε ένα πανόραμα των πόλεων της Σιάτιστας, των Σερβίων, της Κοζάνης και της Θεσσαλονίκης. Όλα αυτά μαρτυρούν τους δεσμούς του καλλιτέχνη με την πόλη και κατά πάσα πιθανότητα και οι 32 αγιογραφικές αναπαραστάσεις του εορτολογίου που αναφέρονται είναι δικό του έργο».
***
ΥΓ. Τα παραπάνω είναι περίληψη μελέτης του αείμνηστου σπουδαίου και πρόωρα χαμένου αρχαιολόγου Σωτήρη Κίσσα (1948 – 1994)) που μελέτησε το Μηνολόγιο-Εορτολόγιο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, την οποία δημοσίευσε στα αγγλικά στην επιστημονική επιθεώρηση Balkan Studies, του 1976. Η μετάφραση και η περίληψη έγινε από την κ. Αννα Κουστινούδη της αγγλικής φιλολογίας, μεταφράστριας και συγγραφέως
