Διευκρίνιση. Για να μην παρεξηγηθεί το κείμενο που ακολουθεί, χρειάζεται μια διευκρίνιση. Τα μέτρα που πάρθηκαν στη χώρα μας ήταν πολύ σωστά και προφύλαξαν τον πληθυσμό από την ανεξέλεγκτη διάδοση του ιού. Όμως το κείμενο που ακολουθεί εστιάζει αποκλειστικά στον τρόπο σκέψης, που επικράτησε κάτω από αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες. Αντιλαμβάνομαι ότι τα παρακάτω εκφράζουν διαφορετικές προσεγγίσεις, πολύ μακριά από τις απόψεις που επικρατούν. Ελπίζω να μην καταδικαστούν πριν καλά-καλά διαβαστούν. Έτσι κι αλλιώς οι αντίθετες απόψεις είναι που καλλιεργούν τη δημοκρατία.
Τίποτα δε θα αλλάξει. Με αφορμή την πανδημία, η συντριπτική πλειοψηφία σχολιαστών, αναλυτών και φιλοσόφων ασχολείται με τις αλλαγές που θα γίνουν ή θα πρέπει να γίνουν. Κάποιοι θεωρούν εαυτούς αισιόδοξους και προβλέπουν ότι θα βγούμε πιο σοφοί από τη κρίση. Ένας μάλιστα, αφελής και έγκριτος καθηγητής, θεωρεί ότι η Αναγέννηση προέκυψε λόγω της καταστροφικής πανούκλας που προηγήθηκε. Οπότε για τους αισιόδοξους όλα τα καλά έρχονται. Υπάρχουν όμως και οι απαισιόδοξοι, που προβλέπουν καταστροφές, λιμούς, λοιμούς και καταποντισμούς. Τελικά όμως τίποτα ουσιαστικό δε θ’ αλλάξει. Φυσικά δυσκολίες θα υπάρξουν, προσαρμογές θα απαιτηθούν και η προσωρινή οικονομική δυσπραγία είναι δεδομένη. Αλλά στον τρόπο σκέψης, στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη ζωή τίποτα δε θ’ αλλάξει. Η πανδημία δεν είναι ένα γεγονός ικανό να αλλάξει τους ανθρώπους. Οι αλλαγές, οι ουσιαστικές αλλαγές, προκύπτουν από πιο σιωπηρές διεργασίες, που λαμβάνουν χώρα στο υπόστρωμα των κοινωνιών κι όχι από απρόσμενους μαύρους κύκνους. Η πανδημία δεν αλλάζει τίποτα, απλά φέρνει στην επιφάνεια με πιο αδρές γραμμές τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη ζωή.
Λένε ότι η δημοκρατία κινδυνεύει. Η καραντίνα προκάλεσε σε πολλούς τη φοβία ότι κινδυνεύει η δημοκρατία. Πολλοί διαβλέπουν κινδύνους από τους υποχρεωτικούς περιορισμούς των ατομικών ελευθεριών. Η γκρίνια και ο φόβος όμως είναι μια πολύ παλιά ιστορία. Δεν νομίζω ότι περιμέναμε τη πανδημία για να ανησυχήσουμε για τη δημοκρατία. Είμαστε πολύ εξοικειωμένοι με τέτοιες ανησυχίες και εδώ και αρκετά χρόνια γκρινιάζουμε για τη δημοκρατία. Πότε τη θεωρούμε λειψή και ποτέ αναδεικνύουμε διάφορες στρεβλώσεις της. Συχνά διαπιστώνουμε ασύμμετρες απειλές και ακόμα συχνότερα ανοίγουμε συζητήσεις για περισσότερη δημοκρατία. Ένα σωρό μπερδεμένες απόψεις διακινούνται και δεν είναι λίγες οι φορές που εγείρουμε παράλογες απαιτήσεις από τη δημοκρατία. Η πανδημία απλά δημιούργησε ένα καινούριο κύμα τέτοιων αμφισβητήσεων. Τίποτα παραπάνω και τίποτα λιγότερο.
Τα λεφτόδεντρα. Η πανδημία ξύπνησε απόψεις που για λίγο καιρό είχαν αποκοιμηθεί. Πάλι ξαναρχίσαμε να τραγουδάμε το τραγούδι «αδικία», όπως κάναμε και στο πρόσφατο παρελθόν. Οι πλατείες των αγανακτισμένων αναβιώνουν, με διαδικτυακή μορφή, αλλά και στη δημοσιογραφία. Ακούγονται πάλι ανοησίες όπως «σεισάχθεια και όλα απ’ την αρχή». Όπως τότε στις πλατείες, έτσι και τώρα δεν είναι λίγοι εκείνοι που ονειρεύονται λεφτόδεντρα. Γιατί πώς αλλιώς, λένε, θα αντιμετωπίσουμε την οικονομική κρίση που θα ακολουθήσει την πανδημία; Φαντάζονται, με αφέλεια, ότι αν τυπώσουμε μερικά τρισεκατομμύρια και τα ρίξουμε στη ρευστότητα τότε θα βγούμε από τη πανδημία χωρίς κανένα πρόβλημα και πιο πλούσιοι απ’ ότι πριν. Αν ήταν τόσο απλό δεν χρειαζόταν να περιμένουμε την οικονομική κρίση που θα φέρει η πανδημία. Θα μπορούσαμε κάθε χρόνο να τυπώναμε καμιά 50αριά τρισεκατομμύρια και να ζούσαμε ζωή χαρισάμενη. Για πολλούς αφελείς, η μεγάλη πρόκληση και η μεγάλη αλλαγή, που θα επιφέρει η πανδημία, θα είναι η κατανόηση της αξίας των λεφτόδεντρων. Και πιστεύουν ότι αν αυτό δεν συμβεί τότε επίκειται η καταστροφή.
Η κακή Γερμανία και η αναβίωση του ευρωομόλογου. Το πόσο κακή είναι η Γερμανία και ο «επαίσχυντος» βορράς το είχαμε για λίγο ξεχάσει. Το ίδιο είχαμε ξεχάσει και το ευρωομόλογο που τόσο μας είχε απασχολήσει στην αρχή της οικονομικής κρίσης, πριν 10 χρόνια. Κι επειδή είμαστε ανεπίδεκτοι μαθήσεως, ακόμα δεν έχουμε καταλάβει ότι η κρίση ξεπεράστηκε με άλλα εργαλεία κι όχι με ευρωομόλογο. Ξεπεράστηκε με τον ευρωπαϊκό νομισματικό ταμείο, δηλαδή το ESM, που δάνειζε λεφτά σχεδόν τζάμπα και με την αγορά χρέους από την ΚΤΕ. Και τώρα όπως και τότε μια μεγάλη γκρίνια, μια μεγάλη ανησυχία διαδίδεται δεξιά και αριστερά. Ο βαθύς ευρωσκεπτικισμός επανακάμπτει σε όλο το πολιτικό τόξο. Και ακούγονται οι λαϊκίστικες απόψεις «τι νόημα έχει η ΕΕ αν δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μια κοινωνική και οικονομική καταστροφή». Αλλά ας δούμε τι αντιπροσωπεύει το ευρωομόλογο στο μυαλό και στη φαντασία των περισσοτέρων εξ ημών. Αντιπροσωπεύει λεφτά, πολλά λεφτά, άπειρα λεφτά, χωρίς όρους και μνημόνια και κατ’ ευθείαν στο βιβλιάριο μας. Και στο ερώτημα πού θα βρεθούν τα λεφτά, η απάντηση είναι απλή. Να τα δώσουν οι πλούσιοι, που έγιναν πλούσιοι απομυζώντας τον τίμιο ιδρώτα των φτωχών. Και τι σημαίνει η ενωμένη Ευρώπη γι αυτό τον τρόπο σκέψης; Σημαίνει μια σεισάχθεια ανάμεσα στα κράτη. Κι έτσι ξαναγυρνάμε πάλι στις πλατείες των αγανακτισμένων. Ο γνώριμος αδηφάγος βορράς που ρημάζει τον φτωχό πλην τίμιο νότο. Κι αν η αποκατάσταση δεν γίνει οσονούπω, λένε, τότε η ΕΕ θα καταρρεύσει και η δημοκρατία θα κινδυνέψει. Απ’ ότι φαίνεται, καμιά πανδημία δεν μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Τα έθνη και η παγκόσμια διακυβέρνηση. Το παραμύθι του τοξικού εθνικισμού δεν εμφανίστηκε τώρα, λόγω του ιού. Καλά κρατεί επί μια δεκαετία τουλάχιστον. Ο ιός απλώς ενισχύει τις ανησυχίες και τους φόβους, ότι τα έθνη θα συνεχίζουν να καταστρέφουν τις αγαθές προθέσεις των «καλών» ανθρώπων για περισσότερη φιλανθρωπία. Οι «καλοί» άνθρωποι ανησυχούν για τα σύνορα που υψώθηκαν και πάλι, λόγω καραντίνας και ανησυχούν το τι θα γίνει μετά το πέρας της πανδημίας. Θα πέσουν τα σύνορα για να είμαστε όλοι αγαπημένοι κι αγκαλιασμένοι ή κάποιοι επικίνδυνοι εθνάρχες θα βάλλουν βέτο και ο εθνικισμός θα νικήσει την πανανθρώπινη αγάπη; Μέσα στις ανησυχίες τους οι «καλοί» άνθρωποι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στο μέλλον. Τότε που μια παγκόσμια διακυβέρνηση θα επιβάλλει το αίσθημα της τρυφερότητας σε όλους τους ανθρώπους επί γης. Κι όποιος δεν θα είναι αρκούντως τρυφερός θα τιμωρείται. Ένας τρόπος σκέψης αρκετά γνώριμος. Ένας τρόπος σκέψης που έχει επιβληθεί για τα καλά και καμιά πανδημία δεν τον επηρεάζει, ούτε τον αλλάζει.
Η κατάρρευση του νεοφιλελευθερισμού. Οι οραματιστές βλέπουν ότι ο ιός είναι το σημάδι που μας λέει ότι επιτέλους θα καταρρεύσει ο «τρισκατάρατος» νεοφιλελευθερισμός. Με βάση τον επικρατούντα τρόπο σκέψης, νεοφιλελευθερισμός είναι εκείνο το σύστημα που περιφρονεί τον άνθρωπο και απεχθάνεται τη φροντίδα για την υγεία. Οι φέροντες αυτές τις σκέψεις νομίζουν ότι τα θύματα από τον ιό θα ήταν ελάχιστα, αν ο νεοφιλελευθερισμός δεν είχε καταστρέψει τα δημόσια συστήματα υγείας. Γιατί, στο μυαλό τους, οι ιδιώτες, εξ ορισμού, μισούν τον άνθρωπο και λατρεύουν μόνο το χρήμα. Πολλοί μάλιστα οραματιστές προτείνουν να οργανωθούμε καλύτερα για να αντιμετωπίσουμε μελλοντικές πανδημίες. Καλό είναι λοιπόν τα κράτη να θωρακιστούν και να ξεπετάξουν τους επάρατους ιδιώτες από τα συστήματα υγείας. Να προσληφθούν άμεσα μερικά εκατομμύρια γιατροί και νοσηλευτές για να είμαστε έτοιμοι. Καλό είναι να δημιουργήσουμε και μπόλικα εκατομμύρια ΜΕΘ και να προμηθευτούμε και μερικά τρισεκατομμύρια αναπνευστήρες, ώστε όταν έρθει η επόμενη πανδημία να μην έχουμε κανένα νεκρό.
Οι τοποτηρητές και τα fake news. Η πανδημία επίσης έδωσε βήμα και λόγο σε όλους τους τοποτηρητές των αξιών του σύγχρονου πολιτισμού. Οι τοποτηρητές με μεγάλη ευκολία και μπόλικα fake news κατακεραυνώνουν τους κακούς και αθωώνουν τους καλούς. Οι κακοί είναι τρεις. Ο Τραμπ, ο Μπόρις Τζόνσον και ο Ορμπάν. Οι καλοί είναι όσοι διακονούν αριστερές και σοσιαλιστικές ιδέες. Την ανοσία της αγέλης, όταν τη σκέφτηκε ο Μπόρις Τζόνσον ήταν ανοσιούργημα. Όταν όμως την εφάρμοσε και την εφαρμόζει ο αγαπημένος σοσιαλιστής πρωθυπουργός της Σουηδίας είναι ένα ενδιαφέρον πείραμα. Κατηγορούν τον Τραμπ ότι δεν πήρε έγκαιρα μέτρα. Για το ίδιο θέμα όμως κανείς τοποτηρητής δεν κατηγόρησε τον αγαπημένο σοσιαλιστή Σάντσεθ στην Ισπανία. Στην περίπτωση του η αμέλεια ήταν απλά μια ατυχία. Το ίδιο ισχύει και για τον αγαπημένο δημοκράτη Κόντε της Ιταλίας. Φανταστείτε να είχαμε τα ίδια αποτελέσματα με πρωθυπουργό τον Σαλβίνι. Το τι θα του σούρανε δε λέγεται. Οι τοποτηρητές των αξιών υπήρχαν και πριν την πανδημία. Θα υπάρχουν και μετά. Θα συνεχίσουν να μη σηκώνουν αντιρρήσεις. Θα συνεχίσουν με «απόλυτα δημοκρατικό τρόπο» να κατακεραυνώνουν κάθε αντίθετη άποψη. Γιατί πιστεύουν με θρησκευτική προσήλωση, ότι είναι οι μόνοι εκπρόσωποι του ανθρωπισμού επί γης. Κι όποιος ψελλίσει μια αντίρρηση για την «ιερή αγιοσύνη τους», κατ’ ευθείαν στη κόλαση.
Οι προφήτες. Όπως πάντα πολλοί προφήτες αναδύθηκαν και τώρα. Πολλοί είχαν προβλέψει την πανδημία, αλλά εμείς οι ανόητοι δεν τους ακούσαμε. Αν θυμάστε καλά δεν ήταν λίγοι και εκείνοι, που δήθεν είχαν προβλέψει την οικονομική κρίση του 2008. Σε κάθε πρόσφορη περίπτωση, πολλοί γίνονται εκ των υστέρων προφήτες για να κερδίσουν λίγη δημοσιότητα. Ε λοιπόν θα γίνω κι εγώ προφήτης. Επίσημα προφητεύω ότι στο μέλλον θα προκύψουν κι άλλες πανδημίες. Οπότε λαοί της γης πάρτε από τώρα τα μέτρα σας…
Οι αριθμοί και ο άνθρωπος. Ο ένας ρωτάει τον άλλον: Πόσα χιλιόμετρα είναι το οδικό δίκτυο της χώρας σου; Ο άλλος του απαντάει: Οι αριθμοί δεν έχουν σημασία, πάνω απ’ όλα ο άνθρωπος. Αυτός ο παράδοξος διάλογος μας αποκαλύπτει ορισμένες εμπλοκές στον τρόπο που σκεφτόμαστε. Ο ανθρωπισμός δεν είναι η απάντηση για όλα τα ερωτήματα. Όπως εξ άλλου και οι αριθμοί δεν απαντούν σε όλα τα ερωτήματα. Όταν ρωτάμε πόσοι είναι οι νεκροί από τον ιό, νιώθουμε υποχρεωμένοι, αφού πούμε τον καταραμένο αριθμό, να συμπληρώσουμε, ότι όλοι όσοι έφυγαν ήταν άνθρωποι αγαπημένοι. Λες κι αν δεν υπήρχαν οι αριθμοί να μετρούν τους νεκρούς, τότε δεν θα υπήρχαν και οι νεκροί. Λες και η στατιστική είναι ένοχη για τους θανάτους. Λες και η ψυχρότητα των αριθμών θα υποβιβάσει τις ανθρωπιστικές μας αξίες. Θα χρειαστεί πολύς χρόνος ακόμα, μέχρι να καταλάβει ο πολιτισμός μας ότι οι αριθμοί και ο άνθρωπος δεν είναι αντίπαλοι, αλλά συμπαίχτες στο παιχνίδι της ζωής.
Τι είναι ήρωας. Το λεξικό λέει ότι ήρωας είναι αυτός που προβαίνει σε πράξεις με κίνδυνο να χάσει τη ζωή του. Ήρωες ήταν ο Γλέζος και ο Σάντας, όταν κατέβασαν τη ναζιστική σημαία. Αν τους συλλαμβάνανε θα τους εκτελούσαν. Ήρωας ήταν ο Τσε στα βουνά της Βολιβίας. Δεν πήγε για ειρηνικές διαπραγματεύσεις, πήγε πρόθυμος να δώσει τη ζωή του. Σήμερα ήρωες θεωρούνται αυτοί που σώζουν ζωές. Αυτοί που τηρούν τον όρκο του Ιπποκράτη. Αυτοί δηλαδή που κάνουν με συνέπεια τη δουλειά τους. Έχουμε μπερδευτεί με τις λέξεις. Ένας μάλιστα «μεγάλος» στοχαστής, καθηγητής στο Yale, ο Σνόουντεν, μας είπε ότι τα κράτη πρέπει να συνεργαστούν με καλλιτέχνες για να αναδείξουν καλλιτεχνικά τον ηρωισμό των γιατρών και των νοσηλευτών. Ας μην ανησυχεί ο καθηγητής. Οι καλλιτέχνες δεν θα αφήσουν να πάει χαμένη η ευκαιρία. Θα υμνήσουν τους ήρωες με το αζημίωτο. Κερδίζοντας φήμη ή χρήματα ή και τα δύο.
Η ισότητα. Η δημοκρατία έχει λύσει τα θέματα της ισότητας. Ποιο θέμα δεν έχει λύσει ακόμα και ούτε προτίθεται να το λύσει; Την ισότητα στη τσέπη. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που είπαν ότι ο ιός μας απέδειξε ότι όλοι είμαστε ίσοι και ότι ίσως αυτό να μας διδάξει κάτι. Εννοώντας ότι ο ιός θα μας διδάξει πώς να καταργήσουμε τις ανισότητες. Αφού είμαστε ίσοι απέναντι στον ιό, γιατί να μην είμαστε ίσοι και στα λεφτά που έχουμε στη τσέπη; Και προσοχή. Όταν λέμε ισότητα να εννοούμε ισότητα. Κανείς να μην έχει ούτε μια δραχμή παραπάνω από τον διπλανό του. Είναι η ιδέα που είχε προτείνει ο Βαρουφάκης για να αποφύγουμε τη χρεοκοπία. Πρότεινε, τότε, ο κάθε πολίτης να παίρνει 1000 ευρώ το μήνα. Έτσι, έλεγε, θα πετύχουμε και την πολυπόθητη ισότητα και δεν θα χρειάζεται να δανειζόμαστε από τους θεοκατάρατους δανειστές που μας απομυζούν.
Ο τρόμος του θανάτου. Η πανδημία έφερε στην επικαιρότητα έναν υπερβάλλοντα τρόμο του θανάτου. Καμιά εποχή δεν φοβόταν τόσο πολύ το θάνατο, όσο τον φοβάται η δική μας. Πολλοί ξαναδιάβασαν τη πανούκλα του Καμύ, έχοντας τη ψευδαίσθηση ότι η σημερινή πανδημία είναι κάτι αντίστοιχο μ’ αυτό που περιγράφει ο συγγραφέας. Οι άνθρωποι πεθαίνουν για πολλούς άλλους λόγους, εκτός από τα γηρατειά. Στο τέλος όμως όλοι πεθαίνουμε. Φυσικά και πρέπει να υπερασπιζόμαστε τη ζωή με κάθε τρόπο. Αυτό είναι μια αξία του πολιτισμού μας. Η διαπίστωση όμως εδώ είναι άλλη. Ότι από την εποχή μας έχει εξαφανιστεί κάθε φιλοσοφική διάθεση, κάθε μεταφυσική σχέση με τον θάνατο. Έχει απομείνει μόνο ο τρόμος. Κάποιος έγραψε για έναν παππού, «γλίτωσε από το Νταχάου και πέθανε από τον ιό». Χαρακτηριστική διαπίστωση του τρόπου που σκεφτόμαστε. Ο ιός μεγαλύτερος ή ισάξιος εφιάλτης με το Νταχάου. Κάποιοι άλλοι είδαν το ουράνιο τόξο να σχηματίζεται και αναφώνησαν «γεννήθηκε ένα παιδί από μητέρα που ήταν φορέας του ιού». Θαύμα, θαύμα. Έχουμε χάσει το μέτρο. Ονειρευόμαστε έναν αποστειρωμένο κόσμο όπου κανένας κίνδυνος δεν θα μας απειλεί. Αρκεί ο αποστειρωμένος κόσμος να μην εμποδίζει και την ελευθερία μας να κάνουμε ότι μας καπνίσει. Πιάστο αυγό και κούρευτο.
Ο πόλεμος των κόσμων. Είναι πολλά που μπορεί να διαπιστώσει κανείς αν με νηφαλιότητα παρατηρήσει τις αντιδράσεις μας απέναντι σ’ αυτό που ζούμε. Θα χρειάζονταν πολλές σελίδες. Πριν 10 χρόνια είχαμε πάλι έναν ιό της γρίπης που σκότωσε – με βάση τον Π.Ο.Υ. – περίπου 450.000 συνανθρώπους μας. Αλλά τότε δεν αντιδράσαμε όπως τώρα. Αρκεί να ανατρέξουμε στα δημοσιεύματα της εποχής. Μια πανδημία ή ένας μαύρος κύκνος είναι μια καλή ευκαιρία για να κοιταχτούμε στον καθρέφτη και να αναστοχαστούμε ποιοι αληθινά είμαστε. Είναι επίσης μια καλή ευκαιρία, εκτός από την «πανούκλα» του Καμύ, να θυμηθούμε και το βιβλίο του Χ. Τζ. Ουέλς «ο πόλεμος των κόσμων». Στο τέλος του βιβλίου οι ανίκητοι αρειανοί καταρρέουν, νικημένοι από τους αόρατους συμμάχους των ανθρώπων. Οι αρειανοί δεν διέθεταν καμιά ανοσία στους ιούς, σε αντίθεση με τους ανθρώπους που ήταν από αιώνες εξοικειωμένοι. Το βιβλίο γράφτηκε το 1898.
Πολλές αλήθειες!Μπράβο!
Αιωνία του η μνήμη.Τα συλλυπητήρια στην οικογένειά του.
Καλό ταξίδι φίλε Γιάννη
“Ο κολλητός του άλλου”