Η ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού, το πλαίσιο και τα διδάγματα της Επανάστασης του 1821 (του Ζήση Α. Μαρκόπουλου)

Συμπληρώνονται φέτος 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Πολλά θα γραφτούν και θα παρακολουθήσουμε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για την επέτειο της Ανεξαρτησίας. Η σημαντικότερη στιγμή της νεότερης ιστορίας μας, δημιουργεί ακόμη και σήμερα έριδες και διχογνωμίες. Πέρα από την ξερή αναφορά των γεγονότων, που και αυτά ακόμη πολλοί δυστυχώς αγνοούν, το σημαντικότερο είναι το νόημα και τα διδάγματα του αγώνα. Γιατί πέτυχε η Επανάσταση σε αντίθεση με τόσες άλλες απόπειρες (ήδη η πρώτη χρονολογείται από το 1479 με τη δράση του Κροκόνδειλου Κλαδά στην Πελοπόννησο); Τι ήταν αυτό που διαφοροποίησε το 1821; Μήπως το 21 ήταν η απαρχή ενός άλλου έθνους χωρίς σύνδεση με το Βυζάντιο και την Αρχαία Ελλάδα; Πως δημιουργείται, πως διατηρείται και πως μεταδίδεται η συλλογική συνείδηση ενός λαού και τέλος τι διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε σήμερα, οι σύγχρονοι Έλληνες από τη Μεγάλη Εθνική Εξόρμηση του 1821;

Θα προσπαθήσουμε να ξεκαθαρίσουμε καταρχάς πως διαμορφώνεται η συλλογική συνείδηση και κατ’ επέκταση η εθνική. Τα πιστεύω του κάθε ανθρώπου, αναφέρονται στις πεποιθήσεις του, οι οποίες διαμορφώνονται ήδη από τη γέννησή του, στην οικογένεια, στο σχολείο και γενικότερα στον περίγυρό του, λαμβανομένων υπόψη των κοινωνικών συστημάτων, της θρησκείας και όλων των άλλων πλαισίων στα οποία είναι ενταγμένο. Στο σημείο αυτό υφίσταται και η διασύνδεση με τις αρχές. Αυτές αποτελούν ουσιαστικά τη στάση που τηρεί το κάθε άτομο στα διάφορα θέματα. Οι αρχές είναι το ίδιο σημαντικές με τα πιστεύω του και αποτελούν τις βάσεις στις οποίες στηρίζει τις επιλογές του ο κάθε άνθρωπος. Ενώ τα πιστεύω μπορεί να αναθεωρηθούν, θεωρείται ότι οι αρχές, σπάνια διαφοροποιούνται και καθορίζουν εν πολλοίς την πορεία του ατόμου. Καταλήγουμε με τον τρόπο αυτό στις αξίες τις οποίες αν θέλουμε να προσδιορίσουμε, θα πούμε ότι αποτελούν επί της ουσίας συλλογικές αρχές, κάτι σαν συλλογική ηθική ή γενικότερα κανόνες ή στάσεις αποδεκτοί από μια κοινότητα. Προφανώς εκπορεύονται από τις ατομικές αρχές και αποτελούν συνισταμένη αυτών, καθώς ο κάθε άνθρωπος στο περιβάλλον που ζει, δέχεται ατομικά συνεχώς ερεθίσματα. Η συνολική έκφραση όλων αυτών αποτελούν τη συλλογική συνείδηση, η οποία εκφράζεται μέσα από την παράδοση και τα γραπτά κείμενα της κάθε εποχής και της κάθε κοινωνίας. Μελετώντας λοιπόν την κάθε εποχή, μπορούμε να αντλήσουμε διάφορα συμπεράσματα και ένα τέτοιο θα προσπαθήσουμε να εξάγουμε, κάνοντας μια αναδρομή στα χρόνια πριν την Επανάσταση, για να εξετάσουμε αν και κατά πόσο υπήρχε διαμορφωμένη στη συνείδηση του λαού η έννοια της εθνικότητας. Αν και κατά πόσο δηλαδή οι άνθρωποι αισθανόταν Έλληνες και ποια η συναισθηματική ένωσή τους με το Βυζάντιο και την Αρχαία Ελλάδα.

Πολλές φορές έχει εκφραστεί η άποψη ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος δεν συνεχίζεται στο σήμερα, ότι δεν αποτελούμε δηλαδή συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων και ως εκ τούτου και η Επανάσταση του ‘21 οδήγησε στον σχηματισμό έθνους και όχι στην παλινόρθωση και την ανεξαρτησία, ενός ήδη υφιστάμενου. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι ο όρος ΕΛΛΑΣ χρησιμοποιήθηκε από τους φιλέλληνες και τελικά τον αποδεχτήκαμε. Ενισχύουν μάλιστα τα επιχειρήματά τους λέγοντας ότι ο χαρακτηρισμός Έλλην στο Βυζάντιο ήταν ταυτόσημος με το «Εθνικός» ή το «ειδωλολάτρης». Θα δούμε λοιπόν μέσα από γραπτά κείμενα κατά τη διάρκεια των αιώνων, πως γινόταν χρήση του όρου.

Τα Ευαγγέλια χρησιμοποιούν πολλές φορές την ονομασία «Έλληνας». Πολλοί θα ισχυριστούν ότι εννοούνται οι εθνικοί, όπως μεταφράζεται στο Κατά Ιωάννη (7, 35), όμως υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις όπου εννοούνται οι κάτοικοι της Ελλάδας ως περιοχή, όπως και πάλι στο κατά Ιωάννη (12, 20) όπου στη μετάφραση παραμένει ο όρος «Έλληνες». Από τα έργα του Ευσέβιου Καισάρειας, τον 3^ο αιώνα μ.Χ. επίσης χρησιμοποιείται ο όρος Έλλην και τους διαχωρίζει από τους κατοίκους άλλων περιοχών, ενώ αργότερα ο Ιουλιανός στον λόγο του προς τους Αθηναίους αλλά και στο εγκώμιό του προς τη σύζυγο του αυτοκράτορα Κωνστάντιου, Ευσεβία, τη χαρακτηρίζει Ελληνίδα μακεδόνισσα. Τον 5^ο αιώνα έχουμε τον λόγο της Ευδοκίας της Αθηναίας προς τους Έλληνες της Αντιόχειας, αναγνωρίζοντάς τους με τον τρόπο αυτό, όπως κάνει λόγο, για τις ρίζες τους από το 300 π.Χ ακόμη και τον αποικισμό της περιοχής. Την ίδια εποχή (5^ος αιώνας μ.Χ.) ο Ησύχιος ο Αλεξανδρινός στο λεξικό που δημιούργησε εξηγεί τη λέξη Γραικός, ως Έλλην, ενώ Γραικό επίσης χαρακτηρίζει τον Μέγα Αλέξανδρο.

Ακριβώς εξαιτίας της ύπαρξης των Ελλήνων σε όλη την περιοχή της Μεσογείου, ο όρος «Έλλην» χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές για να δηλώσει τον ειδωλολάτρη. Για το λόγο αυτό και για να γίνεται πάντα σαφής η εθνοτική σημασία, χρησιμοποιούνταν πολλές φορές η λέξη «Γραικός». Ο Ιστορικός Προκόπιος τον 6^ο αιώνα, διακρίνει ως Ρωμαίους της Ελλάδας και Γραικούς τους Λατίνους και τους καταγόμενους εκ των αρχαίων Ελλήνων, αντίστοιχα. Τον 7^ο αιώνα στην ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο και πάλι ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται (Στέφανος Επίσκοπος Κορινθίων, μητροπόλεως της Ελλήνων χώρας), ενώ στον 8^ο αιώνα όπου αναφέρεται το έργο του λόγιου Αρέθα (10^ος αιώνας) «Χρονικόν της Μονεμβασιάς» και πάλι χαρακτηρίζει Έλληνες του κατοίκους της Πελοποννήσου, όπως κάνει και ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος ο οποίος συνδέει του Έλληνες της εποχής του Δευκαλίωνα με τους κατοίκους της εποχής, χρησιμοποιώντας ως συνώνυμο και τη λέξη Γραικός. Τον 11^ο αιώνα ο Επίσκοπος Βουλγαρίας Θεοφύλακτος, καταγόμενος από την Εύβοια, αναφέρεται στον εαυτό του με τη φράση «Ευδαίμονος Ελλάδος βλάστημα». Αργότερα (12^ος αιώνας) στον «Τιμαρίωνα», έργο που δεν σώζεται το όνομα του συγγραφέα, χρησιμοποιούνται οι όροι «Ελληνες απανταχού» και «ακριβώς Έλληνες» για να δηλωθεί η διαφοροποίηση των γηγενών, με ξεκάθαρη τοπολογική σημασία. Αμέσως αργότερα ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος ο Β΄ με καταγωγή από την Κύπρο, στην αυτοβιογραφία του χαρακτηρίζει Έλληνες τους κατοίκους της Κύπρου και βαρβάρους τους Λατίνους). Ο Νικόλαος Καβασίλας τον 14^ο αιώνα αναφέρεται στη Θεσσαλονίκη ως «πρόγονο, μητέρα της παιδείας και φύλακα των νόμων της αρχαίας Ελλάδας», ενώ τον επόμενο αιώνα ένας λατινόφρων λόγιος αναφέρεται στους κατοίκους της Κρήτης, παραπονούμενος ότι δεν έχει την αποδοχή τους για δάσκαλος των παιδιών τους, με τον φόβο ότι μπορεί να χάσουν τον ελληνικό χαρακτήρα τους. Μετά πτώση της Πόλης και το τέλος του Βυζαντίου, διαβάζουμε στα Χρονικά της Πτώσης του Μιχαήλ Δούκα, ο οποίος ως λατινόφρων, εξύβριζε τους Βυζαντινούς, αναφέρεται σε αυτούς χαρακτηρίζοντάς τους Γραικούς, Ρωμιούς και Έλληνες. Ο τριπλός αυτός ονοματισμός χρησιμοποιείται και από τον Ιέρακα, αξιωματούχο του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναν αιώνα μετά (16^ος). Τον 17^ο αιώνα ο Ηπειρώτης επίσκοπος των Μυρέων Ματθαίος, επιβεβαιώνει κατηγορηματικά ότι οι σκλαβωμένοι Γραικοί, δεν είναι άλλοι από τους Βυζαντινούς Ρωμαίους, απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Τον επόμενο αιώνα (18^ος) ο Ιωάννης Γκίκας εξέδωσε το πατριωτικό φυλλάδιο «Ικετηρία του Γένους των Γραικών», όπου καταγράφεται η επόμενη μαρτυρία συλλογικής αυτοσυνειδησίας σύμφωνα με την οποία, οι υπόδουλοι Γραικοί δεν είναι άλλοι από τους Βυζαντινούς, δηλ. τους «Κωνσταντινοπολίτες» που έπεσαν «υπό τον Οθωμανικόν ζυγόν» οι οποίοι βεβαίως είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Τέλος λίγο πριν την Επανάσταση ο Όσιος Αθανάσιος Πάριος χρησιμοποιεί επίσης την τριπλή ονομασία για να δηλώσει την αρχαιοελληνική καταγωγή του υπόδουλου λαού. Βεβαίως σε όλη αυτή την ανασκόπηση και αναφορά ελαχίστων μόνο κειμένων που συνηγορούν στη συνέχεια Αρχαίας Ελλάδας – Βυζαντίου – Τουρκοκρατίας, υφίσταται και πλήθος δημοτικών τραγουδιών, όπου ο ανώνυμος κάτοικος κάθε περιοχής εξέφραζε τις αντιλήψεις του. Όπως φαίνεται σε διάφορα τραγούδια του Πόντου κυρίως αλλά και της Κύπρου, ο όρος «Έλληνας» (Έλλενος), χρησιμοποιείται για να εκφράσει τον Έλληνα χριστιανό. Μέσα από τις αναφορές αυτές λοιπόν βλέπουμε ότι η Ελληνικότητα του πληθυσμού υπήρχε στη συλλογική συνείδηση τις παραμονές της Επανάστασης, σε όλες της περιοχές, έχοντας επίγνωση της συνέχεια με τη αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο.

Γιατί όμως πέτυχε η 25^η Μαρτίου και όχι κάποια από τις προηγούμενες απόπειρες (περίπου 150) που έγιναν σε διάφορες περιοχές; Κάποιοι θα απαντήσουν ότι ήταν οι συγκυρίες. Κάποιοι άλλοι ότι ήταν η συνύπαρξη των μεγάλων προσωπικοτήτων, κάποιοι ίσως θα ισχυριστούν ότι οι Έλληνες εκμεταλλεύτηκαν αναταράξεις και καταστάσεις εντός των Οθωμανών. Σίγουρα έχουν βάση όλες αυτές οι απόψεις, προσεγγίζουν όμως εντελώς επιδερμικά το όλο ζήτημα. Σε ένα παλιό δημοτικό τραγούδι το οποίο αναζητώ, περιέγραφαν οι στίχοι το διάλογο ενός γέροντα με ένα παιδί την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο γέροντας λοιπόν συμβούλευε το παιδί να μάθει γράμματα και ότι μόνο αν το έθνος μορφωθεί θα καταφέρει να ορθοποδήσει. Προέβλεπε μάλιστα ότι στην τρίτη γενιά από το παιδί θα ελευθερωθεί το γένος, αφού πρώτα μορφωθεί. Και εδώ στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η νέα διαμάχη που βλέπει το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια σχετικά με το αν και κατά πόσο υπήρξε το κρυφό σχολειό, καθώς λέγονται και γράφονται κατά καιρούς διάφορα.

Πολλοί αναθεωρητές ιστορικοί επιχειρούν να αμφισβητήσουν την ύπαρξη του και να το παρουσιάσουν ως έναν «εθνικό μύθο». Για να δούμε λοιπόν τι στοιχεία υπάρχουν για το θέμα αυτό και ποιο το μορφωτικό επίπεδο των υπόδουλων Ελλήνων. Ο όρος «κρυφό σχολειό», που δεν απαντάται σε κείμενο της Τουρκοκρατίας, χρησιμοποιήθηκε τον 19ο αιώνα για να δηλώσει τη διδασκαλία που παρείχαν μοναχοί και άλλοι κληρικοί σε νεαρά Ελληνόπουλα, σε μοναστήρια ή νάρθηκες ναών. Στη διάδοση του όρου αυτού, ήταν μεγάλη η συμβολή του ομώνυμου πίνακα του Νικολάου Γύζη (1842 – 1900), που φιλοτεχνήθηκε το 1886, αλλά και του δημοτικού τραγουδιού «Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ, να πηγαίνω στο σκολειό, να μαθαίνω γράμματα, του Θεού τα πράματα» (στην εκδοχή που παραθέτει ο Ι. Βλαχογιάννης).

Το σπουδαιότερο επιχείρημα των αρνητών του κρυφού σχολείου είναι ότι οι Οθωμανοί έδειξαν σε γενικές γραμμές ανοχή σε θέματα πίστης και εκπαίδευσης. Επομένως, η ύπαρξη τέτοιου είδους «σχολείων» ήταν περιττή. Το βέβαιο είναι πως οι Οθωμανοί σουλτάνοι παραχώρησαν προνόμια και έδειξαν ένα βαθμό ανοχής προς τους Έλληνες υπηκόους τους. Όμως χρονικά, η Τουρκοκρατία υπήρξε μια τεράστια περίοδος, η οποία ενέτασσε στους κόλπους της το σύνολο του Ελληνισμού. Συνεπώς, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια κατάσταση που ήταν ίδια στον χρόνο και τον χώρο. Κατά τους πρώτους δύο αιώνες, η μεταχείριση των υπόδουλων υπήρξε πιο καταπιεστική, με μεγάλη έμφαση στο παιδομάζωμα και στους βίαιους εξισλαμισμούς. Από τις αρχές του 16ου αιώνα γίνεται φανερή, η αυξανόμενη επιρροή των φανατικών μουσουλμάνων ιερωμένων στην Αυλή των Σουλτάνων, γεγονός που περιόριζε τα προνόμια των Χριστιανών. Οι φανατικοί αυτοί ιερωμένοι στράφηκαν εναντίον κάθε μορφής εκπαίδευσης που δεν ακολουθούσε πιστά το Κοράνι. Από τα μέσα του 17ου αιώνα, τα πράγματα βελτιώνονται στον εκπαιδευτικό τομέα και οι υπόδουλοι Έλληνες αρχίζουν να ιδρύουν, υπό την αιγίδα της Εκκλησίας και με την βοήθεια των ξενιτεμένων και των ευεργετών, σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ίσως τότε η λειτουργία κρυφών σχολείων να περιορίστηκε, χωρίς όμως να παύσει τελείως. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η εφαρμογή των σουλτανικών φιρμανιών έγκειτο στη διακριτική ευχέρεια των κατά τόπους πασάδων. Πολλές φορές η ίδρυση ενός σχολείου εξαρτιόταν από τα συμφέροντα, τη διάθεση και τον χαρακτήρα του τοπικού Οθωμανού ηγεμόνα. Χαρακτηριστικό είναι ότι τον 18ο αιώνα, σε μια εποχή που οι Τούρκοι γενικά είχαν επιτρέψει ή ανεχθεί τη δημόσια λειτουργία ελληνικών εκπαιδευτηρίων, ο τοπικός Οθωμανός ηγεμόνας της Αιγύπτου απαγόρευε την χρήση της ελληνικής, επί ποινή αποκοπής της γλώσσας. Πάντως και κατά τον ίδιο αιώνα έχουμε περιόδους διωγμών.

Είναι επίσης γνωστό ότι μετά τα Ορλωφικά (1770) ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός διέκοψε τις προσπάθειες ίδρυσης σχολείων και κατέφυγε στο Άγιο Όρος. Είναι χαρακτηριστικό, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ότι τον 16ο αιώνα υπήρχαν περίπου 230 Έλληνες με μεγάλη μόρφωση, οι 170 από τους οποίους ζούσαν στα νησιά και τις παραλιακές πόλεις που κατείχαν οι Ενετοί ή οι Φράγκοι και στην Ιταλία ή άλλες χώρες της Ευρώπης. Από τους υπόλοιπους 60, οι οποίοι ζούσαν σε χώρες που είχαν κυριεύσει οι Τούρκοι, οι 45 περίπου αναφέρονται απλά σαν μορφωμένοι αρχιερείς, μοναχοί και ιερωμένοι, χωρίς να έχουμε κάποιο δείγμα της μόρφωσής τους και τα έργα των υπολοίπων 15 περιέχουν κυρίως εκκλησιαστικές συζητήσεις. Εξαίρεση αποτελούν οι, γεννημένοι στο ενετοκρατούμενο Ναύπλιο, Θεοδόσιος Ζυγομαλάς, που έγραψε την «Πολιτική Ιστορία της Κωνσταντινούπολης» από το 1391 ως το 1578 και ο Εμμανουήλ Μαλαξός, που μεταγλώττισε την «Πατριαρχική Ιστορία της Κωνσταντινούπολης». Από τους 170 μορφωμένους Έλληνες που ζούσαν σε περιοχές που κατείχαν οι Βενετοί κι οι Φράγκοι, ξεχώριζαν ο Ιανός Λάσκαρης, ο Αντώνιος Έπαρχος, ο Φραγκίσκος Πόρτος, ο Νίκανδρος Νούκιος, ο Κυριακός Θεοσκόπολης και άλλοι. Για την αμάθεια που επικρατούσε στις ηπειρωτικές περιοχές, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Κ. Παπαρρηγόπουλος : «Είδαμε σε ποια αλλόκοτη γλώσσα έγραφαν οι γραμματικοί των σουλτάνων στα ελληνικά διάφορες συνθήκες. Και αν έτσι έγραφαν οι γραμματικοί, μπορούμε να φανταστούμε τι γινόταν με τους λιγότερο μορφωμένους ανθρώπους του έθνους. Τα μόνα επίσημα κείμενα που είχαν κάποια ευπρέπεια ήταν τα κείμενα του Πατριαρχείου». Ο Κωνσταντίνος Κούμας, που μελέτησε τον αρχιερατικό κώδικα της Λάρισας, αναφέρει ότι είχε κακή σύνταξη και ανορθογραφίες ακόμα και στις υπογραφές των μητροπολιτών, ως το 1730 που ανέλαβε τη μητρόπολη ο Ιάκωβος. Αυτό δείχνει την τραγική κατάσταση στην οποία βρισκόταν η εκπαίδευση και η μόρφωση των Ελλήνων.

Πολλές είναι οι μαρτυρίες για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι υπόδουλοι Έλληνες στην εκμάθηση των γραμμάτων. Ο Ματθαίος, μητροπολίτης Μυρέων (1618), ο Μητροφάνης (Κριτόπουλος), πατριάρχης Αλεξανδρείας (1627), ο Γεώργιος Φατζέας, μητροπολίτης Φιλαδελφείας (1760) και ο Γεράσιμος, επίσκοπος Μετρών και Αθύρων (1775), έγραψαν για τις δυσκολίες αυτές. Όμως, η πιο «σκληρή» μαρτυρία για τη συμπεριφορά των Οθωμανών υπάρχει στο βιβλίο του Άγγλου περιηγητή George Sandys. Ο φιλικά διακείμενος στους Οθωμανούς, Sandys, γράφει : «Χώρες οι οποίες ήταν κάποτε τόσο ένδοξες και ξακουστές για την ευτυχισμένη τους κατάσταση, τώρα έγιναν, εξαιτίας της κακίας και της αχαριστίας, το πιο αξιοθρήνητο θέαμα της πιο ακραίας δυστυχίας. … Το φως της γνώσης δεν επιτρέπεται, ούτε η αρετή τιμάται. Η βία και η αρπαγή θριαμβεύουν με αυθάδεια παντού». Υπάρχουν όμως και πιο ξεκάθαρες μαρτυρίες για το «Κρυφό Σχολειό», με πρώτη μία του Κωνσταντίνου Οικονόμου (1821). Η πλέον γνωστή μαρτυρία είναι αυτή του Στέφανου Κανέλλου. Χρονικά, προέρχεται από το 1822, ωστόσο υπάρχει σε έργο του Γερμανού λόγιου και φιλέλληνα Καρλ Ίκεν (Carl Jacob Ludwig Iken, 1789-1841). Γράφει σ’ αυτή : «Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τας εκκλησίας. Δια τούτο επροσπαθούσαν να συστένουν (οι Γραικοί) κοινά σχολεία κρυφίως, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο». Ακολουθεί ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός, ο οποίος το 1826 γράφει τα εξής : «Οι Τούρκοι απαγόρευαν αυστηρά την ίδρυση δημοσίων σχολείων, διότι φοβούνταν πως αν οι χριστιανοί μορφώνονταν, θα γίνονταν δούλοι επικίνδυνοι και δυσκυβέρνητοι…». Μετά την απελευθέρωση, έχουμε τις μαρτυρίες του αρχιμανδρίτη και καθηγητή πανεπιστημίου Μισαήλ Αποστολίδη (1837), νέα μαρτυρία του Κωνσταντίνου Οικονόμου, του Γεωργίου Μαυροκορδάτου, καθηγητή Νομικής (1849) και του, επίσης καθηγητή Νομικής, Κωνσταντίνου Φρεαρίτη (1862), ο οποίος ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής : «…ο ταπεινός ιερεύς και ο πενιχρός ελληνοδιδάσκαλος, έντρομοι άλλ’ άκαμπτοι και απτόητοι, συνήγον εις αφανή καταγώγια τους τρυφερούς αυτών νεοσσούς… Εκ των σκοτεινών δε τούτων κρυπτών εξήλθον οι πολυπληθείς εκείνοι φωτεινοί της πίστεως και πατρίδος μεγαλομάρτυρες». Ο Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος), αγωνιστής του 1821 και συγγραφέας απομνημονευμάτων, γράφει : «Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν δια την παιδείαν… Εν ελλείψει δε διδασκάλου, ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους». Ο σπουδαίος λόγιος του 19ου αιώνα Γεώργιος Χασιώτης, σε ανέκδοτο στα ελληνικά έργο του (γράφτηκε στα γαλλικά το 1881), αναφέρει: «Τη νύχτα, με το φως της σελήνης, λέει ένα δημοτικό τραγούδι, τα Ελληνόπουλα, αψηφώντας την τουρκική σκληρότητα, έτρεχαν στα σχολεία για να πάρουν από εκεί μερικά ράκη του αρχαίου πολιτισμού της πατρίδας τους».

Όλα τα παραπάνω αποτελούν μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα ή γνώρισαν και συνομίλησαν με άλλους οι οποίοι ήταν παρόντες. Το γεγονός της ύπαρξης του κρυφού σχολειού στο συλλογικό υποσυνείδητο, σίγουρα μόνο αυθαίρετο γεγονός δεν μπορεί να είναι. Το συμπέρασμα επομένως είναι ότι, ναι υπήρξε το κρυφό σχολειό, ιδιαίτερα σε περιόδους και σε περιοχές που τα μέτρα των τούρκων ήταν ιδιαίτερα σκληρά και η οποιαδήποτε γνώση απαγορευμένη, ενώ η δράση τους ήταν σαφώς μειωμένη σε άλλο τόπο και χρόνο όπου οι Οθωμανοί έδειχναν περισσότερη ανοχή. Το σίγουρο είναι ότι με τις συνεχείς και άοκνες προσπάθειες των μορφωμένων ανθρώπων και του κατώτερου κλήρου, διατηρήθηκε η εθνική ταυτότητα τα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς. Με την ιστορική συνέχεια λοιπόν του έθνους των Ελλήνων συνειδητοποιημένη από το μεγαλύτερο μέρος του λαού, γεννήθηκαν όλες αυτές οι μεγάλες προσωπικότητες και γαλουχήθηκαν κάτω από το κοινό όραμα της απελευθέρωσης. Εκμεταλλεύτηκαν τις συγκυρίες που παρουσιάστηκαν και αφού συνειδητοποίησαν, ειδικά μετά το φιάσκο των Ορλωφικών που είχε προηγηθεί, ότι η απελευθέρωση θα επέλθει μόνο αν οι Έλληνες στηριχθούν στις δικές τους δυνάμεις, δόμησαν το Σκηνικό της επανάστασης.

Τη διασύνδεση όλων των περιοχών και των κατά τόπους ηγετών, καθώς και τον γενικό συντονισμό ανέλαβε η Φιλική Εταιρεία, η οποία φρόντισε ώστε η έκρηξη της Επανάστασης να μην είναι απλώς τοπικές σπασμωδικές εξεγέρσεις, αλλά συλλογική δράση. Η παρατήρηση είναι ότι έχουμε στην περίπτωση αυτή ένα ψήγμα αυτοβοήθειας, όπως αναφέρεται ο όρος στις διεθνείς σχέσεις και εννοεί τη χρησιμοποίηση των ιδίων μέσων και των πόρων για την επίτευξη των εθνικών στόχων. Οι λόγιοι Έλληνες που υπήρχαν στο εξωτερικό φρόντισαν ώστε να προβληθεί ο Αγώνας και στους άλλους λαούς, γεγονός που αποτέλεσε τεράστια προσφορά, αν σκεφτεί κανείς την εποχή που έλαβαν χώρα τα γεγονότα. Χαρακτηριστικό είναι ότι η μακρινή Αϊτή αναγνώρισε πρώτη το αυτόνομο Ελληνικό κράτος και έστειλε μάλιστα κάποιους τόνους καφέ ώστε τα έσοδα από την πώλησή του να χρησιμοποιηθούν στον Αγώνα και ένα τμήμα 100 ανδρών για να συνδράμουν, οι οποίοι όμως πέθαναν στο ταξίδι από αρρώστιες. Με τη συμβολή μάλιστα των λογίων του εξωτερικού η Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε σύμβολο και πηγή έμπνευσης και για άλλους λαούς. Ήρθε λοιπόν η ώρα να απαντηθεί το ερώτημα που θέσαμε. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 πέτυχε σε σχέση με όλες τις προηγούμενες προσπάθειες που έγιναν, επειδή υπήρξε αυτή η ειδοποιός διαφορά. Η μόρφωση μαζί με τη διασύνδεση και τον συντονισμό. Η ωρίμανση των αρχών της ελευθερίας στον εσωτερικό κόσμο του κάθε υπόδουλου Έλληνα και η επίγνωση του εθνικού χαρακτήρα, δημιούργησε τις αξίες και τα ιδανικά στη συλλογική συνείδηση των σκλαβωμένων και την πίστη στο ποθούμενο. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ένα ιδεολογικό υπόβαθρο που τροφοδοτούσε με ηθικό, ελπίδα, εγκράτεια και καρτερικότητα τους σκλαβωμένους Έλληνες και πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η προσπάθεια.

Στο σημείο αυτό σκόπιμο ίσως είναι να γίνει μια συνοπτική αναφορά των σημαντικότερων γεγονότων της Επανάστασης:

• 14 Σεπ 1814 η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό (Σκουφάς, Τσακάλωφ και Ξάνθος).

• 22 Φεβ 1821 η κήρυξη της Επανάστασης στη Μολδοβλαχία (Αλέξανδρος Υψηλάντης).

• 23 Μαρ 1821 η απελευθέρωση της Καλαμάτας (Θ. Κολοκοτρώνης).

• 25 Μαρ 1821 η επίσημη κήρυξη της Επανάστασης (Π.Π. Γερμανός).

• 29 Μαρ 1821 η νίκη στη μάχη της Καρύταινας (Θ. Κολοκοτρώνης).

• 21 Απρ 1821 η μάχη στην Αλαμάνα και ο θάνατος του Α. Διάκου

• 8 Μαϊ 1821 η νίκη στο Χάνι της Γραβιάς (Ο. Ανδρούτσος).

• 13 Μαϊ 1821 η νίκη στο Βαλτέτσι (Θ. Κολοκοτρώνης)

• 7 Ιουν 1821 η καταστροφή του Ιερού Λόχου στο Δραγατσάνι (Α. Υψηλάντης)

• 23 Ιουλ 1821 η απελευθέρωση της Μονεμβασιάς (Λ. Μπουμπουλίνα)

• 23 Σεπ 1821 η κατάληψη της Τριπολιτσάς (Θ. Κολοκοτρώνης)

• 20 Δεκ 1821 η Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (το 1^ο Σύνταγμα της Ελλάδας)

• 13 Απρ 1822 η καταστροφή της Νάουσας και το τέλος της Επανάστασης στη Μακεδονία

• 20 Απρ 1822 η καταστροφή της Χίου

• 6 Ιουν 1822 η καταστροφή της Τουρκικής ναυαρχίδας (Κ. Κανάρης)

• 26 Ιουλ 1822 η καταστροφή του Δράμαλη και η νίκη στα Δερβενάκια (Θ. Κολοκοτρώνης)

• 29 Μαρ 1823 η Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος (αναθεώρηση Συντάγματος)

• 9 Αυγ 1823 η μάχη στο Κεφαλόβρυσο Ευρυτανίας και ο θάνατος του Μ. Μπότσαρη.

• 22 Ιουν 1824 η καταστροφή των Ψαρών

• 29 Αυγ 1824 η νίκη στη Ναυμαχία του Γέροντα (Α. Μιαούλης)

• 20 Μαϊ 1825 η μάχη στο Μανιάκι και ο θάνατος του Παπαφλέσσα

• 13 Ιουν 1825 η νίκη στη μάχη των Μύλων Αργολίδας (Δ. Υψηλάντης – Ι. Μακρυγιάννης)

• 10 Απρ 1826 η Έξοδος του Μεσολογγίου

• 18 Νοε 1826 η μάχη της Αράχωβας (Γ. Καραϊσκάκης)

• 19 Μαρ 1827 η Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα (Ψήφιση Συντάγματος και διορισμός του Ι. Καποδίστρια ως Κυβερνήτη της Ελλάδας).

• 23 Απρ 1827 η ήττα στη μάχη του Αναλάτου (Λόρδος Κόχραν, Κ. Τζαβέλας, Ι. Μακρυγιάννης)

• 20 Οκτ 1827 η Ναυμαχία του Ναβαρίνου (Κόδριγκτον, Δεριγνύ, Χέυδεν)

• 6 Ιαν 1828 η άφιξη του Ι. Καποδίστρια

• 13 Σεπ 1829 η νίκη στη μάχη της Πέτρας. η τελευταία μάχη του αγώνα (Δ. Υψηλάντης).

• 3 Φεβ 1830 το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, ΤΟ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ είναι γεγονός.

Αν θέλουμε να ξεχωρίσουμε κάποια γεγονότα από τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι από στρατιωτικής άποψης τα σημαντικότερα γεγονότα ήταν οπωσδήποτε η κατάληψη της Τριπολιτσάς, η καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια, η ναυμαχία του Γέροντα και η ναυμαχία του Ναβαρίνου. Από ηθικής άποψης το γεγονός που αναμφίβολα ξεχώρισε ήταν ασφαλώς η πολιορκία και η Έξοδος του Μεσολογγίου. Το Μεσολόγγι αποτέλεσε ένα σύμβολο και οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι έγιναν έμπνευση για πολλούς φιλέλληνες αλλά και για άλλους υπόδουλους λαούς. Η καρτερία, η μαχητικότητα και η θέληση των υπερασπιστών ήταν παροιμιώδης. Μετά την Έξοδο τίποτα δεν ήταν το ίδιο για την Ελλάδα στους Ευρωπαϊκούς κύκλους. Αξίζει κανείς να μελετήσει τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Δ. Σολωμού.

Βεβαίως στην προσπάθεια αυτή της εθνικής παλιγγενεσίας, δεν ήταν όλα ρόδινα και δεν έγιναν όλα σωστά. Η τάση για συμμετοχή στην εξουσία, η διαμάχη πολιτικών – στρατιωτικών και η προσπάθεια σε πολλές περιπτώσεις, διατήρησης θέσεων ή δικαιωμάτων που κατείχαν πολλοί από τα χρόνια ακόμη της σκλαβιάς, οδήγησαν σε αντιπαραθέσεις και σε εμφύλιες διαμάχες. Χαρακτηριστικές είναι οι δύο εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ του Φθινοπώρου του 1923 και του Ιανουαρίου του 1925. Μάλιστα το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων που είχε εξασφαλίσει η προσωρινή κυβέρνηση με διάφορες δανειακές συμφωνίες, χρησιμοποιήθηκε για τη χρηματοδότηση των εμφυλίων πολέμων. Πολύ γνωστή είναι η δολοφονία του Οδυσσέα Ανδρούτσου τον Ιούνιο του 1825 και βεβαίως η φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, περιστατικά βεβαίως που δεν ήταν τα μοναδικά. Η εξομάλυνση των σχέσεων επιτεύχθηκε μόνο λόγω ανάγκης, μετά την επέμβαση του Ιμπραήμ, η οποία έθετε σε κίνδυνο όλο το οικοδόμημα της Επανάστασης.

Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω μπορεί να αντιληφθεί κανείς, ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν κάτι στιγμιαίο. Ήταν το αποτέλεσμα της συνεχούς και αγωνιώδους προσπάθειας ενός σκλαβωμένου λαού, να διατηρήσει αφενός την εθνική του συνοχή μέσα στους τέσσερις αιώνες σκλαβιάς, περιμένοντας και προετοιμάζοντας την κατάλληλη στιγμή και αφετέρου να εξελιχθεί στο μέτρο του δυνατού, συμβαδίζοντας με τις μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη. Παρά λοιπόν την τουρκοκρατία, και το γεγονός ότι επί της ουσίας η Ελλάδα δεν γνώρισε την Αναγέννηση, η οποία η ίδια ως κίνημα εμπνεύστηκε από τις αξίες της Αρχαίας Ελλάδας, δημιουργήθηκε στο εξωτερικό μια αστική τάξη Ελλήνων η οποία δέχτηκε τις αρχές του Διαφωτισμού και των διακηρύξεων της Αμερικανικής (1776) και Γαλλικής Επανάστασης (1789). Η ιδέες αυτές μεταφέρθηκαν μεταλαμπαδεύτηκαν στο εσωτερικό με τη βοήθεια των Ελλήνων λογίων και τις προσπάθειες μόρφωσης που αναφέραμε παραπάνω. Το γεγονός ότι οι αρχές αυτές είχαν ήδη ωριμάσει στο εσωτερικό, φαίνεται από το πρώτο Σύνταγμα που ψηφίστηκε, το οποίο απαγόρευε τη δουλεία σε μια εποχή που ήταν πολύ διαδεδομένη στον κόσμο, αναγνώριζε τη διάκριση των εξουσιών και καθιέρωνε την ανεξιθρησκεία, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα και αναγνωρίζοντας την τιμή και την αξιοπρέπεια του κάθε ανθρώπου.

Σήμερα συμπληρώνουμε πλέον 200 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης του 1821. Όλοι μας οφείλουμε την ύπαρξή μας στους αθάνατους ήρωες οι οποίοι στηλώνοντας το ανάστημά τους και εμπνεόμενοι από τα διαχρονικά ιδανικά του Έθνους, σταμάτησαν την Οθωμανική κυριαρχία και μας κληροδότησαν ένα ελεύθερο κράτος. Παρά τα πολλά προβλήματα της σύγχρονης εποχής, η Ελλάδα προχωρά στο πέρασμα του χρόνου και εξελίσσεται. όλοι εκείνοι οι πρωταγωνιστές αξίζουν την τιμή και την αναγνώριση από όλους μας και αποτελούν φωτεινά παραδείγματα αυταπάρνησης και αγωνιστικότητας. Το παράδειγμά τους οφείλουν να αναδεικνύουν οι άνθρωποι των γραμμάτων, για να καθοδηγούμαστε εμείς οι υπόλοιποι, όπως ακριβώς έκανε ο εθνικός μας ποιητής Κ. Παλαμάς και υποκίνησε μια άλλη ηρωική γενιά, αυτή του 1940 με τους στίχους του αναφερόμενους στους Αγωνιστές του 1821:

Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα.

Μεθύστε με τ΄ αθάνατο, κρασί του εικοσιένα.

Χρόνια πολλά σε όλα τα αδέρφια μας απανταχού της γης και ας αποτελέσει η επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης, πηγή δύναμης για τον καθέναν στον καθημερινό του αγώνα και στην συνεχή του προσπάθεια για αυτοβελτίωση. Ας θυμόμαστε τέλος ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Επανάσταση δεν υπήρξε ούτε από τους Τούρκους, ούτε από τη στάση των ξένων, αλλά από τη διχόνοια μεταξύ των Ελλήνων. Η ματαιοδοξία και ο ατομικισμός, λίγο έλλειψε να γκρεμίσουν την προσπάθεια. Είναι αλήθεια ότι τα 400 χρόνια σκλαβιάς μας άφησαν ελαττώματα, μας έκαναν όμως δυστυχώς να χάσουμε εκείνο το στοιχείο του αρχαίου κόσμου, που αποτέλεσε την ειδοποιό μας διαφορά και ήταν ο καταλύτης για την μεγαλουργία της αρχαίας Ελλάδας. Την αίσθηση του μέτρου. Χωρίς λοιπόν ακρότητες και ματαιοδοξία, με ορθολογική σκέψη, θέληση βελτίωσης, πνεύμα νικητή, αλλά και ταπεινοφροσύνη, ας πορευτούμε στον αγώνα της ζωής, για να κληροδοτήσουμε ένα μέλλον καλύτερο για τα παιδιά μας.

Η μεγαλοσύνη των λαών, δε μετριέται με το στρέμμα.

Με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα.

Κ. Παλαμάς

Ζήσης Α. Μαρκόπουλος

Στρατιωτικός,

απόφοιτος μεταπτυχιακού τμήματος

Πανεπιστημίου Μακεδονίας στις Διεθνείς Σχέσεις

Πηγές:

-περιοδικό «Τα ιστορικά», τ.27 (2010), άρθρο Α. Αναστασόπουλου «Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανάγνωσης των Πηγών : Μια Μαρτυρία περί Οικοδιδασκαλίας τον 17ο αιώνα και το Κρυφό Σχολειό». –George Sandys “A Relation of a Journey Begun An. Dom. 1610”

-Κρυφό Σχολείο. Μύθος ή Πραγματικότητα; Μιχάλης Στούκας https://www.protothema.gr/stories/article/675499/krufo–sholeio–muthos–i–pragmatikotita/

– https://www.mixanitouxronou.gr/ipirxe–i–ochi–to–krifo–scholio/

–ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Χρ. Τερεζής https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/PPP619/Ethics.pdf

-ΑΡΧΕΣ – ΑΞΙΕΣ – ΠΙΣΤΕΥΩ Δρ. Γεώργιος Καραθάνος https://e-training.gr/arches-axies-pistevo/

–https://www.oodegr.com/neopaganismos/romi/smerdaleos_10.htm#16.

-Αρχαία και Σύγχρονη Ελλάδα Γιάννης Μαρίνος https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/arxaia-kai-sygxroni-ellada/

-Έβλαψε το Βυζάντιο την Αρχαιότητα; Κωνσταντίνος Ακριβόπουλος https://www.kathimerini.gr/society/121745/evlapse-to-vyzantio-tin-archaiotita/

-Νεοέλληνες και Αρχαίοι Έλληνες Νικόλαος Κονομής https://www.paron.gr/2020/02/02/neoellines-kai-archaioi-ellines-to-paron/

Σύντομο Βιογραφικό Ζήση Α. Μαρκόπουλου
Ο Ζήσης Α. Μαρκόπουλος γεννήθηκε στην Κοζάνη στις 28 Νοεμβρίου 1975. Εισήχθη στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1993, απ’ όπου αποφοίτησε το 1997 με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού του Πεζικού. Υπηρέτησε σε επιχειρησιακές θέσεις στον Έβρο στα Δωδεκάνησα, στην Κύπρο, στην Κεντρική Μακεδονία, στην Αθήνα, στο Αφγανιστάν και στο NRDC-GR. Τοποθετήθηκε σε θέσεις Διοικητού και Επιτελούς. Αποφοίτησε από όλα τα σχολεία του Όπλου του και από την Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στο τμήμα Διεθνείς Σχέσεις και Ασφάλεια. Μιλάει Αγγλικά, Γερμανικά και Ρουμάνικα. Είναι έγγαμος και πατέρας ενός τέκνου. Στον ελεύθερο χρόνο του ασχολείται με τη μουσική και τις πολεμικές τέχνες