Ο Κοζανίτης πατριώτης Παύλος Χαρίσης και η διαθήκη του

Δημοσιεύουμε, σε νεοελληνική απόδοση, αποσπάσματα από το βιβλίο του φιλολόγου Παναγιώτη Λιούφη «Ιστορία της Κοζάνης», έκδοση του 1924.

Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης

απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*

Ο Παύλος Χαρίσης, γεννημένος περί το 1830, αφού επιμελώς ανατράφηκε και διδάχτηκε τα εγκύκλια μαθήματα στη Βουδαπέστη, έγινε γλωσσομαθής· ανέλαβε δε την επιμέλεια των πατρικών κτημάτων, κι ενώ ήταν εύπορος ασχολείτο με μελέτες, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη κλίση στα τεχνικά έργα, και ιδίως στην αρχιτεκτονική και την λεπτοτεχνκή (λεπτουργική). Πήρε δε ως σύζυγο την Σοφία, το γένος Σωτηριάδη^[1], γυναίκα λεπτής ανατροφής και αγαθών αισθημάτων· ζούσε ήσυχη ζωή και απέκτησε δυο γιους, τον Αλέξανδρο και τον Ιωάννη. Το 1869, επισκέφτηκε την πατρίδα των γονέων του, την οποία αγαπούσε υπερβολικά. Η σφοδρή επιθυμία να γνωρίσει την Κοζάνη και να επισκεφτεί τον προγονικό οίκο (οικία νυν Θεοχαρούλη) έφερε χαρούμενο (άσμενον) τον Παύλο στην πόλη, όπου τον υποδέχθηκαν με φιλοφρονήσεις οι συμπολίτες του και ιδίως ο μακαρίτης Κωνστ. Τακιατζής, με τον οποίο διατηρούσε ακραιφνή φιλία, μετά τη γνωριμία τους στη Βιέννη. Τα αγνά ήθη της πόλης, ο ήσυχος και ηθικός βίος των πολιτών έκαναν αγαθή εντύπωση στο πνεύμα του αείμνηστου άνδρα· έπειτα από κάποια φιλανθρωπικά έργα, τα οποία επιτέλεσε (ίδρυση κρήνης δίπλα στον πλάτανο Νέου Τσαϊπούνη), αναχώρησε, συναποκομίζοντας γενναιόφρονα σχέδια για την περαιτέρω πρόοδο της πατρίδας του. Αφικόμενος στη Βουδαπέστη, έγραψε προς τον Κωνσταντίνο Τακιατζή, ζητώντας πιστοποιητικά της Κοινότητας, προκειμένου να διενεργήσει εράνους ανάμεσα στους ομογενείς της Αυστρίας, για την ενίσχυση των οικονομικών της Σχολής, πρώτος δε ανανέωσε την απόφαση για την ίδρυση ανώτερου Μακεδονικού Γυμνασίου στην Κοζάνη, η οποία είχε ληφθεί κατά το 1852.

Οι επιστολές του, γραμμένες με σθένος και εμβρίθεια, αποπνέουν ακράτητη φιλογένεια και φιλομουσία. Ενστερνίστηκε λοιπόν την ιδέα για την ίδρυση της Σχολής και διενεργούσε συνδρομές, αλλά, λόγω ασθένειας, ανακόπηκαν οι ενέργειες του άνδρα· ο δε Γαλλογερμανικός πόλεμος που εξερράγη αργότερα απορρόφησε την προσοχή του κόσμου στην πάλη των δύο εμπόλεμων εθνών. Έκτοτε, συνέλαβε την ενδόμυχη βούληση να κοσμήσει την πατρίδα με μεγάλα έργα, και δεν έπαψε να ενδιαφέρεται για την κοινωνική εξέλιξη και την πρόοδο της. Μετά τον θάνατο του αδελφού του Αλέξανδρου, ανέλαβε την διεύθυνση του Ελληνικού Προξενείου στη Βουδαπέστη, απολαμβάνοντας την εμπιστοσύνη της Ελλ. Κυβέρνησης. Αποδείχτηκε δε αντάξιος της υπηρεσίας που του εμπιστεύτηκαν, καταβάλλοντας άοκνες προσπάθειες υπέρ των συμφερόντων του Ελληνισμού στην Αυστρία. Ο γιος του πέθανε στην Αθήνα και ο τραγικός θάνατος τού προκάλεσε βαθιά θλίψη και ασθένεια.

Την 26^η Μαΐου 1896, μ’ επιστολή του προς τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη ανακοίνωσε τις σκέψεις του υπέρ της πατρίδας, τις οποίες επανέλαβε με δεύτερη επιστολή της 18^ης Σεπτεμβρίου 1899· ζητούσε δε σχετικές πληροφορίες, προκειμένου να προβεί σ’ ευεργετικό έργο, εξασφαλίζοντας το μέλλον της νεολαίας στην πατρίδα του. Άρχισε λοιπόν να στρέφεται σε τέτοιες αγαθές πράξεις, όταν ο θάνατος που ενέσκηψε την 29 Μαρτίου 1902 απέκοψε το νήμα της ζωής του. Η διαθήκη του Παύλου Χαρίση, από τις 16 Μαΐου, αποκάλυψε τις φιλογενέστατες διαθέσεις του ανδρός. Από την ανάγνωσή της αισθάνεται ο καθένας σε ποιο βαθμό είχε αναπτυγμένα τα αισθήματα της φιλοπατρίας και της ορθόδοξης πίστης. Μετά τον θάνατο της συζύγου του Σοφίας, η οποία είχε το δικαίωμα της επικαρπίας στην περιουσία του, ορίζει κληρονόμο τα «Χαρίσεια ιδρύματα». Εκ των τόκων και των προσόδων κληροδοτεί το ¼ στην Ελληνική Κοινότητα Βουδαπέστης, ¼ στην Ελληνική Κυβέρνηση, και 2/4 στην πατρίδα του Κοζάνη, κανονίζοντας τους όρους της διάθεσης των χρημάτων. Παραπάνω, σε άλλο μέρος του βιβλίου, έγινε λεπτομερής έκθεση για τη διαθήκη και την τύχη της.

Ο Παύλος Χαρίσης ήταν άνδρας μάλλον ψηλού αναστήματος, εύσωμος, πνευματώδης, φιλόπατρις κι ελληνοπρεπέστατος· ήταν δε τιμημένος με ανώτερα παράσημα, ελληνικά και ξένα. Η πατρίδα, μνημονεύουσα την μεγάλη και αγαθή διάθεση του τέκνου της, τον κατέταξε στην πρώτη γραμμή των ευεργετών, μ’ επανειλημμένα μνημόσυνα εκδήλωσε την ευγνωμοσύνη της και χάραξε στις καρδιές των μελών της άσβεστη τη μνήμη προς το όνομα του Παύλου Χαρίση, ο οποίος αγάπησε τόσο πολύ την πατρίδα του. Μεταξύ της σειράς των πολλαπλών ευεργετών της πόλης, η δωρεά του Παύλου είναι η μεγαλύτερη και η πιο γενναιόδωρη. […]

Επειδή η Διαθήκη του αείμνηστου άνδρα διαπνέεται από φιλογενέστατα αισθήματα, τα οποία δηλώνουν το πρακτικό του πνεύμα, την μεγάλη φιλοπατρία και την Ελληνοπρεπέστατη διάθεση του προς το Γένος, παραθέτουμε κάποιες περικοπές, για να γνωρίσουμε, να διδαχθούμε και να μιμηθούμε τις αγνές προαιρέσεις προς την πατρίδα αυτού του όντως ευγενούς πατριώτη:

«Ι. Άπασαν την περιουσίαν μου απέκτησα μετά των αδελφών μου εκ κληρονομίας και αύτη δεν είναι καρπός της ιδίας ημών εργασίας, ώστε εις την παρούσαν μου περιουσίαν δεν προσετέθη τι από του θανάτου των γονέων και των πάππων μου. Επειδή λοιπόν ελλείψει κατιόντων^[2] δεν δύναται να μεταβιβασθή η περιουσία μου εις μέλος τι των Λυόττα Χαρισαίων, επιθυμώ κι ελπίζω ίνα μη εκλείψει το οικογενειακόν μου όνομα, να γείνη κύριος και γενικός κληρονόμος μου της τε κινητής και ακινήτου περιουσίας μου «τα Χαρίσεια Ιδρύματα». Τα ιδρύματα αυτά θέλουσι συστηθή μόνον μετά τον θάνατον της αγαπητής μου συζύγου Σοφίας Σωτηριάδου, έως τότε δε τα ακίνητα, χρεώγραφα και μετρητά μου, δεν πρέπει ούτε να εκποιηθώσιν ούτε να επιβαρυνθώσιν οπωσδήποτε»…

ΙΙΙ. «Η περιουσία μου, ης την επικαρπίαν εφ’ όρου ζωής θα έχει η σύζυγός μου, και ήτις μετά τον θάνατόν της μεταβαίνει εις τα Χαρίσεια ιδρύματα, σύγκειται εκ των εξής: Της εν Βουδαπέστη Νο V εν οδώ Φραγκίσκου Δέακ αρ. 12 ελευθέρας παντός βάρους οικίας μου, της εν Sentess εν οδώ λ. Κοσσούθ ελευθέρας παντός βάρους οικίας μου, του εν Κιστετένη αρ. 18 ελευθέρου παντός βάρους κτήματός μου και τέλος εκ των χρεωγράφων μου και των μετρητών όσα ευρεθώσι εν τη περιουσία μου. Τα ιδρύματα ταύτα διαιρούνται εις τρία: Α) λαμβάνων υπ’ όψιν ότι οι πρόγονοί μου κατάγονται εκ Κοζάνης της Μακεδονίας και εκείθεν έφερον την αρχήν της σημερινής περιουσίας, ορθόν και δίκαιον ευρίσκω όπως η Ορθόδοξος Ελληνική Κοινότης της πόλεως Κοζάνης, ήτις ελπίζω ότι θα τηρήσει την τελευταίαν θέλησίν μου γείνη και αύτη μέτοχος των Χαρίσειων ιδρυμάτων. Συνεπώς διαθέτων εν μέρος των εισοδημάτων της περιουσίας εις την Κοινότητα Κοζάνης υπό τους εξής όρους. Επειδή οι πρόγονοί μου εν τη πόλει, τη διατηρούση τα Πατριαρχικά ήθη και την Ελληνικήν εθνικότητα, απέκτησαν την αρχικήν αυτών περιουσίαν, ευρίσκω καλόν να ιδρύσω τοιούτον κατάστημα εκπαιδευτικόν και κοινωφελές, το οποίο να φέρη την ευημερίαν εις της Ελληνικής Εθνικότητος ορθόδοξον Κοινότητα Κοζάνης, ης τα άξια ταύτης μέλη, όπερ κάλλιον ούτω φρονώ, ότι δύναται να κατορθωθή, αν εκ των χρημάτων της ιδρυθησομένης Σχολής οι μαθηταί αύτης (άρρενες και θήλεις) αποκτώσι τας αναγκαίας γεωργικάς, βιομηχανικάς και τεχνικάς γνώσεις και ταύτως τας γνώσεις εμπράκτως εφαρμόζωσιν. Ορίζω λοιπόν όπως εν τη πόλει της Κοζάνης εκ των κατωτέρω αναφερόμενων εισοδημάτων και εκ των παρ’ εμού ήδη ταύτη δωρηθέντων ποσών ιδρυθή και διατηρηθεί Γεωργική Βιομηχανική Σχολή, εις την οποίαν παιδία εκλεγόμενα υπό του Δημοτικού συμβουλίου (αντιπροσωπείας της Κοινότητας) προ παντός ορφανά και πτωχά, άξια βοηθείας, διδάσκωνται και ανατρέφονται δωρεάν ίνα δια των αποκτηθεισών γνώσεων πορίζονται τα προς το ζην και αποκτώσι περιουσίαν. Ορίζω όπως προς τον σκοπόν τούτον διορισθώσι κατάλληλοι καθηγηταί και επίσης όπως κτισθώσι τα κατάλληλα κτίρια προς εξάσκησιν πρακτικήν των τεχνών μετά των αναγκαίων μηχανών και εργαλείων»…

1. IV. «Εκ των εισοδημάτων…. θα χρησιμεύσωσι το ½ διά το Κοζάνειον ίδρυμα, ¼ διά το υπό το στοιχείον Β’ εν Ουγγαρία (εις την κοινότητα Βουδαπέστης), ¼ διά το εν Ελλάδι ίδρυμα…»

ΙΥ. «Την διαχείρισιν της περιουσίας των Χαρισείων ιδρυμάτων^[3] αναθέτω εις τον εν Τοπόλια κατοικούντα ανεψιόν Ιωάννην Χατζήν ή εις τούτον και τους άρρενες απογόνους τούτου και της συζύγου του Σοφίας, το γένος Άνδρασσυ υπό την εποπτείαν και τον έλεγχον της επιτροπείας, υπό τον όρον, όπως ο ρηθείς ανεψιός μου και οι άρρενες απόγονοι του φέρωσι το όνομα Χατζηχαρίση, διατηρήσωσι την ορθόδοξον πίστην, μη αρνηθώσι την ελληνικήν καταγωγήν και να κατέχωσι την Ελληνική γλώσσαν εγγράφως και προφορικώς. Ελπίζω ότι οι ρηθέντες ανεψιοί μου και οι απόγονοί των θα νυμφευθώσιν εξ Ελλήνων καταγόμενας ορθοδόξους γυναίκας. Τα μέλη της οικογένειας Χατζή θα λαμβάνωσι το κατωτέρω οριζόμενον ποσόν μόνον, εφόσον διατηρούσιν την πίστιν των και την Ελληνικήν εθνικότητά των και την γλώσσα των και εκ τούτων μόνον εκείνοι θ’ αμείβωνται, οίτινες διατηρούσιν πίστιν Ελληνικήν, εθνικότητα και γλώσσαν αυτοί καθώς και οι απόγονοί των.»….IV. «Εν η αν περιπτώσει η επί των ιδρυμάτων επιτροπεία εύρη ότι ο εν Βουδαπέστη ή ο εν Sentess διαχειριστής είναι ανάξιος του αξιώματος τούτου, ή ανίκανος προς διαχείρισιν, ή και αμφότεροι βλάπτουσιν την περιουσίαν^[4] των ιδρυμάτων, ή τέλος το διαχειριζόμενον μέλος της οικογένειας Χατζή εγκατέλιπε την πίστιν του, ή την Ελληνική εθνικότητά του, ή δεν είναι κάτοχον της Ελληνικής γλώσσης εγγράφως και προφορικώς, έχει το δικαίωμα να αποβάλη αμέσως τον ανάξιον Χατζηχαρίσην από της διαχειρίσεως, ώστε να μη λαμβάνη μέρος του λοιπού εις την διανομήν των 20.000 κορωνών»^[5]…

Η αξία της κινητής και ακίνητης περιουσίας του αοίδιμου Π. Χαρίση εκτιμήθηκε σε 1.969.459 κορώνες και 36 λεπτά· αφαιρούμενων κάποιων εξόδων και χρεών, υπολείπεται ποσόν 1.952.489 κορώνες και 81 λεπτά. Από αυτά δε, αφού αφαιρέθηκαν 30.000 κορώνες, οι οποίες δόθηκαν μετά από συμβιβασμό στον συγγενή Ιωσήφ Kich de Nemesker, άλλες 100.000 κορ. που δόθηκαν στη χήρα Ι. Χατζή και κάποια άλλα ποσά που δαπανήθηκαν σε έξοδα της διαδικασίας και μέρος τους χορηγήθηκε στη Σοφία, υπολείπεται καθαρό ποσό 1.609.519 κορώνες, ενώ η ετήσια πρόσοδος των χρημάτων αυτών υπολογίστηκε σε 82.000 κορώνες.

*Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός· διαχειρίζεται την ιστοσελίδα https://eranistis.net/wordpress/

 Παραπομπές

[1] Ολίγα έτη μετά τον θάνατον του Παύλου ήλθεν αύτη εις γάμον προς τον κόμητα Attems.

[2] Γνωστόν, ότι ο υιός αυτού Αλέξανδρος Π. Χαρίση και Ιωάννης Π. Χαρίση είχον αποθάνη προ αυτού.

[3] Χαρίσεια ιδρύματα 3, α) εκ του εν Κοζάνη ημίσεος της περιουσίας, β) του εν Βουδαπέστη ¼ της περιουσίας και γ) του εν Ελλάδι ¼ της περιουσίας.

[4] Η περιουσία αυτού ανήρχετο εις 1.969.459 κορώνας.

[5] Κατά το σχέδιον του συμβιβασμού της Ουγγρικής Κυβερνήσεως προς τους ενδιαφερομένους το ζήτημα της υπόθεσης Π. Χαρίση ελύθη υπό τας ακολούθους συνθήκας. «Ο πρόεδρος του υπουργικού Συμβουλίου, ο υπουργός της Δικαιοσύνης και ο υπουργός των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως του Βασιλείου της Ουγγαρίας εδήλωσαν από κοινού επί τη βάσει του δικαιώματος, όπερ έχει η Α. Μεγαλειότης επί πάντων των ιδρυμάτων, ότι εκ μέρους της Ουγγρικής Κυβερνήσεως δεν δύναται να συστηθή το ίδρυμα Χαρίσειον τοιούτω τω τρόπω, όπως ώρισε τούτο η κατά την 11^η Μαρτίου γραφείσα Διαθήκη του διαθέτου Π. Χαρίση, Βασ. Γεν. Προξένου της Ελλάδας, αλλ’ ιδίως όσον αφορά τον τρόπον συστάσεως της επιτροπής, καθώς και τον προσδιορισμόν των καθ’ έκαστα σκοπών του ιδρύματος είνε αναγκαίαι μεταβολαί, όπως διά τούτων ικανοποιηθώσι τα συμφέροντα του Ουγγρικού Κράτους.

                Κατ’ ακολουθίαν απεφάσισαν άπαντες οι ενδιαφερόμενοι κοινή συνεννοήσει όπως διατηρούμενης εν ισχύι της Διαθήκης, ήτις δεν θίγεται κλπ. Α) όσον αφορά την ουσίαν του ιδρύματος, την προσδιορισθείσαν κατά τας επί της κληρονομίας συνεδριάσεις επί τη βάσει της διαθήκης, ανήκει αύτη τη χήρα του διαθέτου Σοφία, το γένος Σωτηριάδου, με το δικαίωμα ισοβίου, απεριορίστου και αποκλειστικής επικαρπίας, ελευθέρας διαχειρίσεως και κατοχής. Μετά τον θάνατον ταύτης δυνάμει του δικαιώματος της Α. Μεγαλειότητος του αποστολικού Βασιλέως της Ουγγαρίας, ως ανωτάτου προστάτου των ιδρυμάτων, υπό την επίβλεψιν και εξέλεγξιν της Ουγγρικής Κυβερνήσεως περιέρχεται το κεφάλαιον του ιδρύματος εις την διαχείρισιν επιτροπής…

Μέλη της επιτροπής ταύτης είνε τα εξής:

• Ο εκάστοτε Βασιλικός Διευθυντής επί των ιδρυμάτων, ή ο αναπληρωτής αυτού, όστις είνε συγχρόνως και πρόεδρος της επιτροπής και συνδιαχειριστής της περιουσίας του ιδρύματος· η ψήφος τούτου εν περιπτώσει ισοψηφίας νικά.
• Ο εκάστοτε πρόεδρος της εν Βουδαπέστη Ανατολικής Ορθοδόξου Ελληνικής και Μακεδονο-Βλαχικής Κοινότητος, ή υπό τούτου υποδειχθείς αναπληρωτής αυτού.
• Εν και μόνον μέλος διοριζόμενον επισήμως υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως· ούτος δύναται να ήναι ο εν Βουδαπέστη Βασιλικός Γενικός Πρόξενος, ή ο υποπρόξενος, ή ο γραμματεύς ή αναπληρωτής αυτού, αδιάφορον ποίας εθνικότητος είνε ούτος.
• Μεταξύ των νομίμων απογόνων του αποβιώσαντος Ι. Χατζή και της συζύγου αυτού Σοφίας το γένος Ανδράσου δύο άρρενα μέλη προτεινόμενα υπό της οικογενείας και εκλεγόμενα υπό των λοιπών μελών της επιτροπής, εγκρινόμενα υπό του Υπουργού της Παιδείας διά την εργασίαν ταύτην.
• Εφ’ όρου ζωής και ενόσω εξασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου ο Δωρ Αρθούρος Μινδλ, δικηγόρος Βουδαπέστης.

Η επιτροπή αύτη ορίζει μόνον το πρόγραμμα των εργασιών της και εν τούτω τον τρόπον της διανομής των τόκων χάριν των διαφόρων κατωτέρω σκοπών τη εγκρίσει του Υπουργείου της Παιδείας, επιβλέπει δε τους διαχειριστάς της περιουσίας.

Β’ μέρος) Το καθαρόν εισόδημα του κεφαλαίου του ιδρύματος, το απομένον μετά την αφαίρεσιν των διαφόρων κατά την Διαθήκην πληρωτέων δικαιωμάτων καθώς και των με τη διαχείρισιν συνδεομένων δαπανών διαιρείται εις τέσσαρα ίσα μέρη.

Ι) Εν τέταρτον χάριν σπουδαστών αρρένων και θήλεων εν Βουδαπέστη και τη κυρίως Ουγγαρία, Ελλήνων ορθοδόξων καταγομένων εκ πολιτών Ούγγρων και ανηκόντων εις την Ελληνικήν ή Μακεδονοβλαχικήν κοινότητα της Ουγγαρίας, οίτινες εκτός της Ουγγρικής γλώσσης εξασκούνται και εις την νέαν Ελληνική…

ΙΙ) Εν τέταρτον ως υποτροφίαι πτωχών σπουδαστών Ελλήνων ορθοδόξων καταγομένων εξ Ελλάδος, οίτινες θα φοιτώσιν εις τας εν Αθήναις σχολάς· το τέταρτον τούτο θα στέλληται κατ’ έτος υπό της επιτροπής εις τη Ελλην. Κυβέρνησιν.

ΙΙΙ) Εν τέταρτον αφ’ ενός δι’ υποτροφίας όπως σπουδάζωσι δωρεάν παιδία εν Κοζάνη, πόλει της Μακεδονίας, ήτις είναι υπό Τουρκικήν κυριαρχίαν. Ταύτα πρέπει να είνε Ελληνικής εθνικότητος, ορθόδοξα, πτωχά και κατά πρώτον λόγον ορφανά. Αφ’ ετέρου διά προικοδοτήσεις ορφανών κορασίων· το τέταρτον τούτο θ’ αποστέλληται εις τον Επισκοπον Κοζάνης.

1. IV) Εν τέταρτον δι’ υποτροφίας σπουδαστών εκ Κοζάνης, Ελληνικής εθνικότητος, εξ ορθοδόξων καταγόμενων αρρένων, οίτινες επιθυμούσιν να φοιτήσωσιν εις Εμπορικάς ή Γεωργικάς Σχολάς· η υποτροφία διαρκεί μέχρι τέλους των σπουδών. Του Τετάρτου τούτου το ήμισυ δοθήσεται εις σπουδαστάς σπουδάζοντας εν Βουδαπέστη, ή τη κυρίως Ουγγαρία, το δ’ έτερον ήμισυ χάριν σπουδαστών φοιτώντων εις τας εν Αθήναις ή αλλαχού της Ελλάδος σχολάς……. Εν περιπτώσει σπάνεως σπουδαστών τα χρήματα διατίθενται υπό εκάστου των ενδιαφερομένων δι’ εκπαιδευτικούς σκοπούς».

Βουδαπέστη, 30 Μαρτίου 12 Απριλίου 1904.

Πηγή https://eranistis.net/wordpress/2021/04/01/%ce%bf-%ce%ba%ce%bf%ce%b6%ce%b1%ce%bd%ce%af%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%cf%8e%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%80%ce%b1%cf%8d%ce%bb%ce%bf%cf%82-%cf%87%ce%b1%cf%81%ce%af%cf%83%ce%b7%cf%82/