Στις αρχές Οκτωβρίου οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής άρχισαν να αποχωρούν από το ελληνικό έδαφος, ύστερα από την προέλαση των Ρώσων προς τη Βαλτική, ώστε να αποφύγουν τον εγκλωβισμό τους. Στις 18 Οκτωβρίου αφίχθη στον Πειραιά το «Αβέρωφ». Στο πλοίο επέβαιναν ο πρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως Γ. Παπανδρέου και ο στρατηγός Σκόμπυ. Μετά την αποβίβασή τους κατευθύνθηκαν στην Ακρόπολη και ύψωσαν την ελληνική σημαία στην ελεύθερη Αθήνα[1].
Σύμφωνα με την έκτακτη έκδοση της εφημερίδας «Σμόλικας», οι Γερμανοί στις 19 Οκτωβρίου συγκεντρώθηκαν στο Μουργκάνι της Καλαμπάκας για την αποχώρηση[2] και έφυγαν είτε μέσω του οδικού άξονα Γρεβενών-Κοζάνης είτε μέσω του οδικού άξονα Σερβίων-Κοζάνης. Όταν διακόπηκε ο δρόμος από την Καρδίτσα προς την Λάρισα, οι Γερμανοί υποχρεώθηκαν να περάσουν από τα Χάσια.
Το μόνιμο τμήμα του ΕΛΑΣ ήταν απομακρυσμένο και για τον λόγο αυτό σχηματίστηκε ένα απόσπασμα για την καταδίωξη των κατακτητών. Αποτελούνταν από: δύο διμοιρίες των 27ου και 53ου εφεδρικών συνταγμάτων, το ΙΒ/53ο Τάγμα, τμήμα από τη διμοιρία ανταρτισσών της Μεραρχίας, αντάρτες του Λόχου Μηχανικού, την Ομάδα του Αεροδρομίου, και την ομάδα Ε.Π Γρεβενών[3]. Το μήνυμα των επιχειρήσεων εναντίον των Γερμανών ήταν: «Από Νίκη σε έφοδο και από έφοδο σε Νίκη» σύμφωνα με το πρωτοσέλιδο της ίδιας εφημερίδας, με ημερ. 24 Οκτωβρίου 1944[4].
Ξεκίνησαν άλλοι από την περιοχή της Ποντοκώμης και άλλοι από τη Σιάτιστα και από το Άργος. Σχημάτισαν το απόσπασμα Γκαρμή, το οποίο πέρασε το Βενέτικο. Βρεγμένοι ως το κόκκαλο ήρθαν σε πρώτη επαφή με τον εχθρό στο δρόμο Γρηάς- Καρπερού Γρεβενών. Οι Γερμανοί υποχώρησαν στο Καρπερό εγκαταλείποντας μέρος του πολεμικού υλικού. Την άλλη μέρα, ξημερώματα, πραγματοποιήθηκε μάχη στο χωριό Παλιουριά, με θύμα έναν αντάρτη, τον διμοιρίτη Πατσαβούρα και λάφυρα για τον ΕΛΑΣ δύο αυτοκίνητα, κάρα και πυρομαχικά. Η καταδίωξη συνεχίστηκε στον δρόμο προς την Κοζάνη. Όταν έφτασαν οι διερχόμενοι κατακτητές στην Κοζάνη, η βάση εξόρμησης του ΕΛΑΣ τοποθετήθηκε απέναντι από την πόλη. Στη δεξιά πλευρά τοποθετήθηκε το ΙΑ/53, που ενεργούσε από τον Κρόκο.
Υπήρχε ομίχλη και βροχή που περιόριζε την ορατότητα στα δέκα μέτρα. Βασικός στόχος ήταν η κατάληψη των στρατώνων πριν τους ανατινάξουν οι Γερμανοί. Ο Διοικητής του ΙΒ/53, Καράμπελας Κωνσταντίνος (Νικήτας), και ο καπετάνιος Γούλιας όρμησαν πρώτοι, ως επικεφαλής του Τάγματος για την απελευθέρωση της Κοζάνης. Ο Καράμπελας, καπετάνιος του Λόχου Μηχανικού από τη Σιάτιστα, φονεύτηκε μπαίνοντας στην Κοζάνη και ο Γούλιας τραυματίστηκε[5].
Ήταν 28 Οκτωβρίου 1944 όταν οι γερμανικές κατοχικές αρχές αποχώρησαν από την Κοζάνη, ύστερα από την πολιορκία της πόλης. Οι ελληνικές δυνάμεις, σύμφωνα με τον Α. Σακαλή (Πετρόμπεη), πραγματοποίησαν και ενέδρες με οπλοπολυβόλα στον οδικό άξονα Σερβίων-Κοζάνης, ενώ οι διερχόμενοι Γερμανοί δεν αντάλλαξαν πυρά. Τους ενδιέφερε πρωτίστως η άμεση αποχώρηση και η αποφυγή ενός ενδεχόμενου εγκλωβισμού.
Στην απελευθέρωση της Κοζάνης πήραν μέρος, εκτός των προαναφερθέντων τμημάτων, ένα αγγλικό απόσπασμα με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη Τζέλικο με ελαφρά αυτοκίνητα που συνέχισαν την καταδίωξη στον δρόμο προς Βατερό[6] και ένα απόσπασμα με αρχηγό τον Α. Ρόσιο (Υψηλάντη), που στη συνέχεια προχώρησε προς τα σύνορα, για να αντικαταστήσει το 28ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Στη συνέχεια, ο Υψηλάντης τους καταδίωξε από τους στρατώνες προς το Δρίζειο. Στη συνοικία Κεραμαργιό σκοτώθηκε ο Σιατιστινός Κ. Μπούρτζος. Ακόμη υπήρξε ένας ακόμη νεκρός ονόματι Ντέρος, που φονεύθηκε κοντά στον Αγ. Κωνσταντίνο. Οι Άγγλοι πήραν μέρος σε μάχη στον ψηλό Άη-Λιά και προσπάθησαν να απελευθερώσουν το φυλάκιο όπου υπήρχαν δέκα περίπου Γερμανοί[7]. Στον ψηλό Αη-Λιά βρήκαν τραγικό θάνατο επτά Άγγλοι αλεξιπτωτιστές, άποψη την οποία ο Σακαλής δεν συμμερίζεται.
Σύμφωνα με τον Δ. Χασάπη, στις 27 Οκτωβρίου 1944 επτά Αλεξιπτωτιστές του 4ου Τάγματος, της 2ης ταξιαρχίας αλεξιπτωτιστών (οι Βowser, Μan, Οatt, Phllips, Bowrer, Cresswell και Teede) προσγειώθηκαν στο ύψωμα του Αη-Λιά από λάθος υπολογισμό, αντί να πέσουν στα υψώματα του Σκαφιδιού, και εκτελέστηκαν ένας–ένας κατά την προσγείωση από τους Γερμανούς του Φυλακίου. Το επεισόδιο της πτώσεως των Αλεξιπτωτιστών ανάγκασε τους Γερμανούς να επισπεύσουν την έναρξη της εκκένωσης της Κοζάνης. Σκοτώθηκε, επίσης, την επομένη, στις 28 Οκτωβρίου 1944, ημέρα της απελευθέρωσης, ο Ταγματάρχης Dennis της Διασυμμαχικής Αποστολής των Κομάντος, καταδιώκοντας τον Γερμανικό Στρατό στο 3ο χιλιόμετρο της Δημοσίας οδού προς Βατερό[8].
Από τη Θεσσαλονίκη ο Μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ χαιρέτισε την απελευθέρωση της πόλεως Κοζάνης ύστερα από «μακράν πολιορκίαν», με τηλεγράφημα «προς τον ελεύθερο λαό της Κοζάνης». Στο τηλεγράφημα ο αντάρτης Μητροπολίτης εύχεται στην πρωτεύουσα της Δυτ. Μακεδονίας να αποδειχθεί άξια της ελευθερίας της[9].
Εικ.60: ΚΔΒΚ, Ψηφιακή Συλλογή Λ31061. Τηλεγράφημα Μητρ. Ιωακείμ «προς τον ελεύθερο λαό της Κοζάνης».
Οι εορτασμοί της απελευθέρωσης
Η εφημερίδα «Νίκη», όργανο του ΕΑΜ Κοζάνης- Σερβίων, με πρωτοσέλιδο στις 5 Νοεμβρίου 1944, αναφέρεται στην ηρωική επίθεση του 53ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που μαζί με τα τμήματα της πολιτοφυλακής και των Συμμάχων ελευθέρωσαν την Κοζάνη στις 28 Οκτωβρίου. Περιγράφει ότι τα παραπάνω τμήματα ύστερα από πολυήμερη πολιορκία της πόλης, όρμησαν μέσα στην καταιγίδα και έσπασαν την αντίσταση της γερμανικής φρουράς και των Ταγμάτων Ασφαλείας. Μπήκαν ελευθερωτές στις 2:45 μετά μεσημβρίας στην Κοζάνη. Ο λαός της πόλης ξεχύθηκε στους δρόμους και υποδέχτηκε τους ελευθερωτές με ζητωκραυγές, δάκρυα ευγνωμοσύνης και άνθη. Σχεδόν αυτόματα, όλη η πόλη στολίστηκε με ελληνικές και συμμαχικές σημαίες. Σημειώνεται, επίσης, ότι ο ελεύθερος λαός της Κοζάνης δεν ήξερε πως να εκφράσει τη χαρά του. Αντάρτικα τραγούδια, ζητωκραυγές και συνθήματα για τον ΕΛΑΣ-ΕΑΜ-ΕΠΟΝ δονούσαν την ατμόσφαιρα μαζί με θυελλώδη χειροκροτήματα.
Αμέσως μετά εγκαταστάθηκε στο π. Φρουραρχείο (σημ. Εθνική Τράπεζα) η εθνική πολιτοφυλακή και κυκλοφόρησε ανακοίνωση στον λαό που τον παρότρυνε να τηρήσει υποδειγματική τάξη. Οι άνθρωποι ντυμένοι στα γιορτινά τους κυκλοφορούσαν πλέον ελεύθεροι. Προκηρύξεις και εφημερίδες έγιναν ανάρπαστες. Όπως αναφέρθηκε, δεν δημιουργήθηκε κανένα έκτροπο και επικράτησε απόλυτη ασφάλεια. Ταυτόχρονα, τα συνεργεία της Εθνικής Πολιτοφυλακής άρχισαν την έρευνα για τις συλλήψεις των Παοτζήδων και των Γερμανών, που ήταν κρυμμένοι στα σπίτια.
Την επόμενη ημέρα πραγματοποιήθηκε Δοξολογία στον Αγ. Νικόλαο. Στη συνέχεια οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στην πλατεία της Κοζάνης και περίμεναν να ακούσουν τους ομιλητές από τον εξώστη των γραφείων της επαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ. Πρώτος πήρε τον λόγο ο γραμματέας της επαρχιακής επιτροπής Κοζάνης-Σερβίων, Μιχάλης Χαραλαμπίδης (Τίτος), ο οποίος απηύθυνε χαιρετισμό στον ελεύθερο λαό της Κοζάνης. Ο καπετάνιος της ΙΧ Μεραρχίας Καρατζάς μίλησε για τις επιτυχίες του ΕΛΑΣ. Στη συνέχεια, πήρε το λόγο ο Μιχάλης Σουμελίδης, ο οποίος αναφέρθηκε στον αγώνα του ΕΑΜ μέσα στην Κοζάνη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Εξήγησε την έννοια της ενότητας υπό την ενιαία Εθνική Κυβέρνηση. Αναφέρθηκε στο πνεύμα της αμοιβαίας κατανόησης και τη σημασία συμμαχικών δεσμών. Τελευταίος μίλησε ο Κ. Πανταζόπουλος, σύμβουλος Κοζάνης, στο έργο της ΠΕΕΑ και του Εθνικού Συμβουλίου, ο οποίος τόνισε ιδιαίτερα την σημασία του ιστορικού ψηφίσματος, το οποίο αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στην πορεία της χώρας. Όπως σημειώνει η εφημερίδα: «οι αυθόρμητες εκδηλώσεις του λαού προς τους ομιλητές μαρτυρούσαν την πλήρη ικανοποίηση και την ευγνωμοσύνη στους ελευθερωτές»[10].
Συμπληρωματικά στοιχεία για τον εορτασμό της απελευθέρωσης αντλούμε από την εφημερίδα «Οδηγητής». Μας πληροφορεί ότι την επόμενη της απελευθέρωσης, Κυριακή 29 Οκτωβρίου, κατά το πέρας της δοξολογίας στην Εκκλησία του Αγ. Νικολάου, ο Θ. Παγούνης (Λασσάνης) πραγματοποίησε ομιλία. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε μνημόσυνο πεσόντων και κατάθεση στεφάνων στο κενοτάφιο. Ακολούθησε παρέλαση και κήδευση των νεκρών στις 16.00.
Το απόγευμα της Κυριακής αναδείχθηκε προσωρινό δημοτικό συμβούλιο στην αίθουσα του κινηματογράφου, στο οποίο συμμετείχαν όλα τα επαγγελματικά σωματεία. Ακούστηκαν διάφοροι ομιλητές, αντιπρόσωποι των εθνικών οργανώσεων. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι στη συγκέντρωση έλαβαν μέρος και εκλέχτηκαν γυναίκες. Προσωρινοί δημοτικοί σύμβουλοι εκλέχθηκαν οι: Ι. Γκόγκος, δικηγόρος, Δ. Χασάπης, δημοτικός υπάλληλος, Κωνσταντινίδης, καπνεργάτης, Θ. Παγούνης, δημόσιος υπάλληλος, Α. Τιτέλη, δασκάλα, Π. Ματιάκης, οδοντίατρος, Β. Πασχαλίδης, γιατρός, Γ. Τσιμπέρης, οικοδόμος, Γ. Σιάτρας, οικοδόμος, Σιγάλας αγρότης, Ν. Παπαδέλης, επαγγελματίας, Ν. Γκουντιός, παντοπώλης, Ι. Γκατζογιάννης, ράπτης, Α. Βασιλόπουλος, φοιτητής, Χ. Μαυρομάτης, κουρέας, Κ. Πλάκας, υπάλληλος, Α. Καραπέτσας, αγρότης Α. Αλευράς, Επονίτης[11].
Εικ.61: ΚΔΒΚ, Ψηφιακή Συλλογή. Εφημερίδα Νίκη Αρ. φύλλου 17 (5 Νοεμβρίου1944 ).
ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ ΕΛΛΑΔΑ – ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ ΚΟΖΑΝΗ
Ελένη Μαργαρίτη, Βιβλιοθηκονόμος, MSc
Αν. Προϊσταμένη Τμήματος Αρχείων – Μουσείων & Πινακοθηκών ΚΔΒΚ
Πρόεδρος του Περιφερειακού Τμήματος της Ένωσης Ελλήνων Βιβλιοθηκονόμων Β. Ελλάδας
[1] Βακαλόπουλος, Α. 2005. Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σ.434.
[2] ΙΧ Μεραρχία Δυτικής Μακεδονίας. (1944 Νοέμβριος 5). Οι ηρωικοί αντάρτες ελευθέρωσαν την Κοζάνη. Πως άρχισε και πως τελείωσε η μεγάλη αυτή μάχη. Σμόλικας ( 17).
[3] ΙΧ Μεραρχία Δυτικής Μακεδονίας. (1944 Νοέμβριος 5). Οι ηρωικοί αντάρτες ελευθέρωσαν την Κοζάνη. Πως άρχισε και πως τελείωσε η μεγάλη αυτή μάχη. Σμόλικας ( 17),1
[4] ΙΧ Μεραρχία Δυτικής Μακεδονίας. (1944 Οκτωβρίου 24). Εμπρός!… Από Νίκη σε έφοδο και από έφοδο σε Νίκη. Σμόλικας ( 16), 1-2.
[5] ΙΧ Μεραρχία Δυτικής Μακεδονίας. (1944 Νοέμβριος 5). Οι ηρωικοί αντάρτες ελευθέρωσαν την Κοζάνη. Πως άρχισε και πως τελείωσε η μεγάλη αυτή μάχη. Σμόλικας ( 17), 1.
[6] Ο Σμόλικας αναφέρει με δύο τεθωρακισμένα.
[7] Σακαλής, ο.π., σ. 81- 82
[8] Καραγιάννη, B. (1998). Ανεβαίνοντας στον Αη – Λιά. Κοζάνη: ΙΝΒΑ, Κοζάνη, 1998. Πατιώς Γ. (2003). Οι πεσόντες Άγγλοι στην Κοζάνη το 1944», Ελιμειακά 51, 167-169
[9] ΚΔΒΚ, Ψηφιακή Συλλογή Λ31061.
[10] Η απελευθέρωση της Κοζάνης. (1944, Νοέμβριος, 5 ), Νίκη (17), 1-2.
[11] Μεγαλειώδικη παλλαϊκή γιορτή στη λεύτερη Κοζάνη. (1944, Νοέμβριος, 10). Οδηγητής(7), 1-2.
Πολλές φορές αναρωτιέμαι γιατί τους αφήσαμε να αποχωρήσουν με ασφάλεια και δεν ακολουθήσαμε το παράδειγμα της Γιουγκοσλαβίας.
Μόνο από που αντλεί τις πηγές μπορεί κάποιος να καταλάβει τι πρεσβεύει! Όσο για τους Γερμανούς, έφυγαν ατουφεκιστικοι!
Θες να πεις σοβαρά τωρα…καλε μου κυριε πως οι Γερμανοί παραδόθηκαν σε κάποιο καπετάν Κίτσο …
28 Οκτωβρίου 1944 ελευθερώθηκε η Κοζάνη και στις 30 Οκτωβρίου ελευθερώθηκε από τον ΕΛΑΣ η Θεσσαλονίκη….
Ελένη Μαργαρίτη. Την άποψη του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας στην Κατοχή, Αθανασίου Ι. Χρυσοχόου για τη συμφωνία στο Λιβάδι μεταξύ Ε.Λ.Α.Σ – Γερμανών αμφισβητούν ο Ριζοσπάστης και ο Γερμανός ιστορικός H. Richter.
Και τα ίδια τα γεγονότα.
Και γιατί δεν γιορτάζουμε την απελευθέρωση από τους Γερμανούς;
Πουθενά δεν τη γιορτάζουμε για να μην αναφέρουμε την αντίσταση και τους συνεργάτες των Γερμανών.