Επισήμως χαρακτηρισμένοι ως «παραδοσιακός οικισμός», οι Ψαράδες είναι ένα χωριό της βορειοδυτικής Φλώρινας, χτισμένο σε υψόμετρο 843 μέτρων. Είναι όμως και το μοναδικό παρόχθιο χωριό στο ελληνικό κομμάτι της Μεγάλης Πρέσπας, κάτι που το καθιστά αφετηρία της βαρκάδας μας σε αυτήν.
Για να ακριβολογούμε, βέβαια, μιλάμε για βαρκάδα στο τμήμα της Μεγάλης Πρέσπας που ανήκει στην επικράτεια της χώρας μας, δηλαδή στα 43,5 τ.χλμ. από τα 259 τ.χλμ. που καταλαμβάνει η λίμνη, την οποία μοιραζόμαστε με την Αλβανία και με τη Βόρεια Μακεδονία. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τοπίου είναι τα ασκηταριά, που είναι συνολικά 7. Από αυτά, τα 3 βρίσκονται στο ελληνικό τμήμα των ακτών, ενώ τα υπόλοιπα 4 εντοπίζονται σε αλβανικό έδαφος. Επιπλέον ασκηταριά υπάρχουν και στη γειτονική λίμνη Οχρίδα, στα σύνορα Αλβανίας και Βόρειας Μακεδονίας.
Πιο κοντινό στους Ψαράδες είναι το ασκηταριό της Μεταμόρφωσης (13ος αιώνας), μετά της Μικρής Ανάληψης (15ος αιώνας) και τέλος της Παναγίας Ελεούσας, που είναι το πιο αξιοθαύμαστο, αλλά και το καλύτερα συντηρημένο. Μπορείτε να συνδυάσετε τη βαρκάδα σας με φαγητό στις ωραίες ψαροταβέρνες του χωριού, όπου σπεσιαλιτέ είναι, μεταξύ άλλων, τα νόστιμα χρυσοκόκκινα γριβάδια που αλιεύονται στη λίμνη.
Ο Άγιος Αχίλλειος συνηγορεί για τον ρόλο της περιοχής στην εκκλησιαστική ζωή της δεύτερης χιλιετίας. Photo: Shutterstock
Η μακραίωνη ιστορία του μοναχισμού και των ασκηταριών της Μεγάλης Πρέσπας
Το ταξίδι στη λίμνη είναι ταυτόχρονα κι ένα ταξίδι στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο της περιοχής. Οι ακτές και τα σπήλαια προσέλκυσαν από πολύ παλιά φιλέρημους Χριστιανούς και γενικότερα ανθρώπους που ήθελαν να κάνουν την προσωπική τους πορεία προς τη θέωση στην ησυχία και στην απομόνωση του τοπίου αυτού. Δεν ήταν μόνο εκεί, βέβαια: και οι δύο Πρέσπες έπαιξαν ρόλο στην εκκλησιαστική ζωή των πρώτων αιώνων της δεύτερης χιλιετίας, γεγονός στο οποίο συνηγορεί και ο Άγιος Αχίλλειος, όπως και διάφορες διάσπαρτες εκκλησίες και μονές.
Τα ασκηταριά που συζητάμε εδώ, πάντως, υπήρξαν επίκεντρο αυτής της ιδιαίτερης μορφής ασκητισμού. Είναι σκαμμένα στα απότομα βράχια της δυτικής όχθης της Μεγάλης Πρέσπας, όπου το εντυπωσιακό ορεινό τοπίο συνδυάζεται με τη γαλήνη και το μεγαλείο του υδάτινου στοιχείου. Τα ιστορικά γεγονότα που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη του μοναχισμού ήταν διάφορα, μεταξύ αυτών και οι δύσκολες συγκυρίες στις οποίες βρέθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στη διάρκεια της Παλαιολόγειας περιόδου, πριν ακολουθήσει η πτώση της και η Οθωμανική κυριαρχία. Συνδυάστηκαν ωστόσο και με την επιρροή που άσκησε ο εκχριστιανισμός των Σλάβων από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο, λόγω της έντονης παρουσίας της σερβικής ηγεμονίας στη Δυτική Μακεδονία. Ρόλο έπαιξε, επίσης, η εξέλιξη του μοναχισμού στο Άγιο Όρος, ανάμεσα στον 13ο και στον 14ο αιώνα.
Πιο κοντινό στους Ψαράδες είναι το ασκηταριό της Μεταμόρφωσης (13ος αιώνας). Photo: Shutterstock
Τα ασκηταριά αναπτύχθηκαν κυρίως από τον 13ο ως τον 15ο αιώνα, με τον μοναχισμό να συνεχίζει αδιάκοπα την πορεία του, έως τον 19ο αιώνα. Οι αναχωρητές δεν απομονώνονταν απλώς. Φρόντιζαν να δημιουργήσουν και μικρούς ναούς, αλλά και να τους αγιογραφήσουν, κάτι που εξακολουθούσε να γίνεται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Την τέχνη αυτή επηρέασαν τα δύο μεγάλα κέντρα της αγιογραφίας στην ευρύτερη περιοχή, η Καστοριά και η Οχρίδα. Η γνώση μας, πάντως, δεν είναι πλήρης, καθώς δεν υπάρχουν γραπτές πηγές, παρά μόνο μαρτυρίες. Έτσι, οι ειδικοί έχουν εστιάσει στη μελέτη των μνημείων που απομένουν.
Τα κτίσματα μέσα στους βράχους ήταν φτιαγμένα από ξύλο ή πέτρα και κονίαμα, ωστόσο με την εγκατάλειψη και τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που επικρατούν στη λίμνη μεγάλο μέρος τους καταστράφηκε και οι τοιχογραφίες αλλοιώθηκαν. Τα ασκηταριά αποτελούνταν κυρίως από τους προαναφερόμενους μικρούς ναούς, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις υπήρχαν και μεγαλύτερες σπηλιές, όπου κατασκεύαζαν χώρους συνάθροισης. Ελάχιστα ήταν τα κελιά ή άλλοι, πρόσθετοι χώροι.
Το Γενέσιο της Θεοτόκου στο Maligrad. Photo: Wikipedia Creative Commons
Στις αλβανικές όχθες της Μεγάλης Πρέσπας, στην Τρεστενίκα, σε ύψος 20 μέτρων από τη λίμνη, υπάρχει το ασκηταριό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Περίπου 2 χιλιόμετρα από το χωριό Pustec, επίσης, βρίσκεται σπήλαιο με τον ναό της Αγίας Παρασκευής. Το σημαντικότερο, όμως, είναι το ασκηταριό στο νησί Maligrad, αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου: είναι μικρό, αλλά έχει θαυμάσια εικονογράφηση, η οποία φιλοτεχνήθηκε σταδιακά, στη διάρκεια τεσσάρων αιώνων. Περίπου 3,5 χιλιόμετρα από το Pustec, επίσης, βρίσκεται μια μικρή εκκλησία σε σπηλιά, αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, προστάτη των ναυτικών –επειδή πολλές φορές τα καιρικά φαινόμενα έκαναν την πλεύση στη Μεγάλη Πρέσπα επικίνδυνη.
Στο ελληνικό τμήμα της λίμνης, τώρα, εκτός από τα δημιουργήματα των ασκητών, υπάρχουν και τα έργα των ανθρώπων που πέρασαν από εκεί χιλιάδες χρόνια πριν, καθώς και εντυπωσιακά μνημεία της φύσης. Έρευνα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδας που διήρκεσε 8 χρόνια, για παράδειγμα, αποκάλυψε τουλάχιστον 40 σπήλαια και σπηλαιοβάραθρα. Βρίσκονταν κάτω από την επιφάνεια της λίμνης επί χιλιάδες χρόνια και ήρθαν στο φως λόγω της σημαντικής πτώσης της στάθμης των νερών. Τα ευρήματα, π.χ. λίθινα εργαλεία, κεραμική, όστρακα κ.ά., χρονολογούνται από τη νεότερη Νεολιθική Εποχή έως την πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Το σπουδαιότερο σπήλαιο από όσα ανακαλύφθηκαν ονομάστηκε «Τσέρνα 3» κι έχει σταλακτίτες σε διάδρομο μήκους 70 μέτρων.
Θέα στη Μεγάλη Πρέσπα, από το σπήλαιο όπου βρίσκεται η Παναγία Ελεούσα. Photo: Shutterstock
Αγιογραφίες στους βράχους
Εφόσον θα κάνετε τη βαρκάδα χειμώνα, θα πρέπει να ξέρετε ότι το κρύο στη λίμνη είναι διαπεραστικό –άλλωστε βρίσκεστε σε υψόμετρο 843 μέτρων, όπως είπαμε και στην αρχή. Οπότε φροντίστε να ντυθείτε ζεστά. Οι ιδιοκτήτες των ταχύπλοων σκαφών θα σας κάνουν ξενάγηση. Υπάρχουν συνήθως δύο επιλογές, η μικρή και η μεγάλη βόλτα, η πρώτη των 20 λεπτών και η δεύτερη της 1 ώρας. Λόγω της σημαντικής πτώσης της στάθμης του νερού μπορείτε να αποβιβαστείτε μόνο στην Αγία Ελεούσα.
Στους βράχους απέναντι από το χωριό των Ψαράδων διατηρούνται δύο βραχογραφίες, σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Κάποια σημάδια από κατασκευές σημαίνουν ότι εδώ ίσως υπήρχαν ασκηταριά ή χώροι λατρείας. Στην πρώτη απεικονίζεται η Παναγία Βλαχερνίτισσα, με τα χέρια υψωμένα. Στη δεύτερη, η Παναγία να κρατάει το θείο βρέφος μπροστά της. Μια επιγραφή την ονομάζει «Παναγία Πάντων Χαρά» και η παράσταση είναι στον τύπο της Ελεούσας. Υπάρχει ένα ακόμα σημείο με βραχογραφίες, έξω από τον κόλπο των Ψαράδων, ωστόσο τα σκάφη δεν πάνε ως εκεί: εικονίζει τον Άγιο Νικόλαο και φέρει επιγραφή του 1827. Βγαίνοντας τώρα από τον κόλπο, ο βαρκάρης θα σας δείξει το βαθύτερο σημείο της λίμνης (55 μέτρα), αλλά και το τριεθνές –το σημείο συνάντησης των συνόρων Ελλάδας, Αλβανίας και Βόρειας Μακεδονίας.
Τα δυο επόμενα ασκηταριά θα τα δείτε από μακριά, καθώς η άνοδος της στάθμης του νερού δεν επιτρέπει πλέον στα σκάφη να δέσουν εκεί. Το πρώτο βρίσκεται σε μια μικρή ακτή, στην εσοχή του κάθετου βράχου: πρόκειται για πέτρινο εκκλησάκι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, το οποίο θεωρείται οικοδόμημα του 13ου αιώνα. Κοντά του υπάρχουν ίχνη κελιών από την ίδια εποχή. Η Μικρή Ανάληψη είναι το δεύτερο ασκηταριό. Η μονόχωρη καμαροσκέπαστη εκκλησία είναι χτισμένη σε εσοχή του βράχου, ενώ στο ιερό ζωγραφίστηκαν παραστάσεις της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, του Μελισμού με τους ιεράρχες και της Πεντηκοστής. Στην καμάρα είχε παρασταθεί η Ανάληψη του Χριστού, πιθανόν από τα τέλη του 14ου αιώνα.
Το ασκηταριό της Παναγίας Ελεούσας είναι το πιο αξιοθαύμαστο και καλύτερα συντηρημένο στην ελληνική όχθη της Μεγάλης Πρέσπας. Photo: Shutterstock
Για να δείτε το ασκηταριό της Παναγίας Ελεούσας θα δέσετε σε μια μικρή αποβάθρα, θα ανεβείτε αρκετά σκαλιά και θα προχωρήσετε στην εσωτερική κοιλότητα του βράχου, μέχρι να συναντήσετε τον μονόχωρο ναό. Η αγιογραφημένη εικόνα της πάνω από τη μικρή πόρτα χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Στην είσοδο διακρίνεται κτητορική επιγραφή του 1409 και το όνομα του τοπικού άρχοντα Βουλκασινού, ωστόσο δεν φαίνεται να ταυτίζεται με τον Vukasin, που ξέρουμε ότι κατείχε την περιοχή μεταξύ 1355-1371.
Ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος και οι περισσότερες αγιογραφίες φέρουν την υπογραφή του ιερομόναχου Ιωαννίκιου. Έχουν συντηρηθεί πρόσφατα, όπως και τα κτίσματα, από τους ειδικούς της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φλώρινας. Γύρω από τον ναό διακρίνονται ίχνη από τα κελιά των μοναχών. Πρόσφατα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας ανέδειξε ένα ακόμη ασκηταριό, με την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Απέχει περίπου 20 λεπτά με τα πόδια από τους Ψαράδες.
(Το άρθρο αξιοποίησε στοιχεία από τη μεταπτυχιακή μελέτη «Τα Ασκηταριά των Πρεσπών ως Μνημεία Λατρείας και Τέχνης», του Goran Trpcevski, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
