Η Κοζάνη και η ευρύτερη περιοχή της παρόλο που διαθέτουν μια μακρόχρονη και αξιολογότατη ιστορία δεν κατάφεραν να διασώσουν πολλά ιστορικά μνημεία. Αυτή είναι μια κοινώς αποδεκτή διαπίστωση, για την οποία δεν υπάρχει λόγος πλέον να πούμε πολλά καθώς το παρελθόν δεν αλλάζει. Σημασία όμως έχει τι γίνεται στο παρόν αλλά και τι μπορεί να γίνει στο μέλλον έτσι ώστε να σωθούν αυτά τα λίγα που μας απέμειναν.
Ένα από τα εναπομείναντα ιστορικά μνημεία του τόπου μας είναι και το κωδωνοστάσιο του Ιερού Ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ή χαμηλού Αη Λιά. Όπως φαίνεται ξεκάθαρα και από τις φωτογραφίες που επισυνάπτουμε υπάρχουν σημαντικές φθορές στο κτίσμα, οι οποίες εφόσον δεν επιδιορθωθούν πιθανότατα να το θέσουν σε σοβαρό κίνδυνο και ίσως να το οδηγήσουν σε μια ανεπανόρθωτη κατάσταση, με αποτέλεσμα να μετρήσουμε μια ακόμα απώλεια ενός ιστορικού μνημείου.
Μια σύντομη ιστορία του Ναού και του κωδωνοστασίου του.
Όπως φαίνεται από τα υπάρχοντα επιγράμματα ο Ναός κτίσθηκε το 1865 και αρχικά ονομάστηκε Ναός του Προφήτου Ηλιού. Ωστόσο, από το 1920, περίπου, υπήρχε κι άλλο εξωκλήσι προς τιμή του Προφήτη Ηλία και γι’ αυτό το ένα ονομαζόταν ψηλός Αη Λιάς και το άλλο χαμηλός Αη Λιάς.
Το 1925, η τότε Εκκλησιαστική Επιτροπεία, κάτι αντίστοιχο με το σημερινό Μητροπολιτικό Συμβούλιο, με πράξη της τής 24ης Μαρτίου, μετονομάζει τον Ιερό Ναό του κάτω Προφήτου Ηλιού σε Ιερό Ναό Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Στο πρακτικό δεν αναπτύσσεται για ποιο λόγο η Επιτροπεία οδηγήθηκε στην απόφαση αυτή αλλά μπορούμε να τον υποθέσουμε. Θα έπρεπε να επιλέξει να παραμείνει μια από τις δύο εκκλησίες αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία και επέλεξε αυτή που βρίσκεται στο ψηλότερο βουνό. Υπήρχε όμως κι ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο το οποίο πιθανότατα συνηγόρησε υπέρ της απόφασης της Επιτροπείας. Από το 1881 ο Παπακώτσιος Βαλαγιάννης είχε δωρίσει στο χαμηλό Αη Λιά μια εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κάτι που, λογικά, έπαιξε ρόλο στην επιλογή της νέας ονομασίας της.
Βέβαια, και παρά τη μετονομασία του Ναού πριν από εκατό χρόνια, οι Κοζανίτες ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να αναφέρονται στην εκκλησία αυτή ως «χαμηλός Αη Λιάς», κάτι που αποδεικνύει το πόσο στενά συνδεδεμένη είναι με την τοπική κοινωνία και την ιστορική της διαδρομή.
Στοιχεία για το κτίσιμο αλλά και την ανακαίνιση του Ναού μας δίνουν οι δύο παρακάτω επιγραφές:
Η κτητορική επιγραφή που υπάρχει στο εξωτερικό υπέρυθρο και αναφέρει ότι: «Αρχιερατεύοντος κυρ Ευγενίου επί επιτροπείας κυρ Ναούμ Εμμανουήλ τη συνδρομή των χριστιανών αωξε(=1865) Μαρτίου 1.».
Η δεύτερη επιγραφή που βρίσκεται στο εσωτερικό του υπέρυθρου και λέει ότι:
«Ο ιερός ούτος Ναός του Προφήτη Ηλιού του Θεσβίτη επί της του κυρίου Ευγενίου Αρχιερατείας και της του κυρίου Ναούμ Εμμανουήλ Τόλιου επιτροπείας το έτος 1865.
Ανακαίνισης 1880 επί της των αυταδέλφων Κωνσταντίνου και Ευαγγέλου Βαλαγιάννη επιτροπείας και Γεωργίου Φραντζέτζου και τη προθυμίω βοηθεία πάντων των συνδρομητών απί έτος 1880. Εζωγραφίσθη δια χειρός Δημητρίου Α.Μ. Πιτένη εκ Σαμαρίνας 27 Απριλίου 1888».
Στις μέρες μας, και τον Ιούλιο του 1997, φωτιά κατέστρεψε ολοκληρωτικά τον Ιερό Ναό, ο οποίος ευτυχώς κατάφερε να ξαναλειτουργήσει μετά τις απαραίτητες επιδιορθώσεις μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Από την 23η Φεβρουαρίου του 2014 ο ναός λειτουργεί πλέον με μόνιμο Εφημέριο, που εξυπηρετεί τόσο το Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος όσο και το Ιερό εξωκλήσι της Αγίας Άννης.
Το κωδωνοστάσιο.
Το πρώτο κωδωνοστάσιο του Ναού κτίσθηκε το 1893. Ωστόσο, κατεδαφίστηκε διότι το κτίσμα εκείνο κρίθηκε ακατάλληλο.
Το 1900 υποβλήθηκε στις τότε Οθωμανικές αρχές παράκληση να εκδοθεί φερμάνι (άδεια) για οικοδόμηση κωδωνοστασίου ύψους 10,5 μέτρων και πλάτους 4,5 μέτρων, η οποία δόθηκε το 1901. Έτσι, το κωδωνοστάσιο κτίστηκε το Μάιο του 1904!
Στο ανατολικό τοξωτό υπέρθυρο στην λιθανάγλυφη επιγραφή, δεξιά και αριστερά του εξαπτέρυγου υπάρχει η χρονολογία 1904 και το επώνυμο Ε.Δ. ΚΑΛΦΑ, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα ήταν ο πρωτομάστορας.
Για την οικοδόμηση του χρησιμοποιήθηκαν λαξευτές πέτρες πωρόλιθου και στολίστηκε με ψευδοκιονόκρανα, περίτεχνα ανθέμια στα τοξωτά ανοίγματα, εξαπτέρυγα και τρείς κτητορικές επιγραφές. Πρόκειται, αναμφίβολα, για ένα αληθινό στολίδι της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής.
Χτίστηκε την εποχή που Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης ήταν ο εξαίρετος Επίσκοπος Κωνστάντιος Ματουλόπουλος.
Η κτητορική επιγραφή του βρίσκεται στο υπέρθυρο της εισόδου του Κωδωνοστασίου. Στην ανάγλυφη παράσταση απεικονίζεται στο κέντρο ο σταυρός ενώ δεξιά και αριστερά δύο άγγελοι να κρατούν τα σύμβολα του μαρτυρίου.
Η επιγραφή αναφέρει:
«ΤΗ ΠΕΠΝΥΜΕΝΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΤΗΣ Α. ΣΕΒΑΣΜΙΟΤΗΤΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΥΡΙΟΥ Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΥ ΜΑΤΟΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΤΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΩ ΚΑΙ ΦΙΛΟΚΑΛΩ ΣΥΜΠΡΑΞΕΙ ΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΣΒΙΤΟΥ Κ. ΑΔΕΛΦΩΝ ΒΑΛΛΑΓΙΑΝΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΕΥΓΓΕΛΟΥ ΓΚΑΓΚΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΗΣΑΝΤΟΣ ΚΑΙ ΣΕΡΓΙΟΥ Κ. ΒΑΝΤΣΙΟΥΛΗ ΚΑΙ ΤΗ ΠΡΟΦΡΟΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΙΔΡΥΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΤΟ ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟΝ ΤΟΔΕ ΕΝ ΕΤΕΙ 1904 + ΚΑΙ ΜΗΝΙ ΜΑΙΩ 6.»
Όπως αναφέρουμε και στην αρχή το κωδωνοστάσιο που έχει πλέον 120 χρόνια ζωής, έχει άμεση ανάγκη συντήρησης και επιδιορθώσεων, για να μην φτάσουμε στο θλιβερό σημείο να μετρήσουμε μια ακόμα απώλεια ενός ιστορικού μνημείου του τόπου μας.
Ένας τόπος και μια κοινωνία πρέπει οπωσδήποτε να οικοδομούν όσο καλύτερα μπορούν το παρόν τους έχοντας στραμμένο το βλέμμα προς το μέλλον, αλλά δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να αγνοούν το παρελθόν τους και να το αφήνουν να σβήνει και να χάνεται καθώς έτσι καταστρέφουν τα θεμέλια τους. Και κανένα οικοδόμημα, όσο σύγχρονο και σπουδαίο κι αν είναι, δεν μπορεί να σταθεί και να μεγαλώσει χωρίς γερά θεμέλια.
Μακάρι η έκκληση μας να βρει ανταπόκριση.
ΟΙ ΦΘΟΡΕΣ ΕΓΙΝΑΝ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΣΕΙΣΜΟ ( ΕΧΩ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΠΡΙΝ ΤΟ ΣΕΙΣΜΟ ) ΚΑΙ ΜΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Ε. Δ. ΚΑΛΦΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΠΙΘΕΤΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΑΣ –ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΚΑΓΚΗΣ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΑΓΚΗΣ