ΣΤΑ ΚΡΟΚΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ, η συγκομιδή του κρόκου είναι κάτι παραπάνω από δουλειά· είναι ιεροτελεστία. Από τα χαράματα μέχρι το σούρουπο, τα χέρια των γυναικών κινούνται ασταμάτητα πάνω στα άνθη. Ο κρόκος εδώ δεν μετριέται σε κιλά ούτε σε γραμμάρια – μετριέται σε λουλούδια. «Πόσα λουλούδια έβγαλες;» ρωτούν κάθε χρόνο στα χωριά. Σε αυτή τη δουλειά οι γυναίκες είναι πάντα μπροστά, ακριβώς όπως ήταν οι μανάδες και οι γιαγιάδες τους.
Μπορεί για τους περισσότερους ο κρόκος Κοζάνης να είναι ένα πολύτιμο μπαχαρικό, ένα μικρό βάζο κρυμμένο σε κάποιο ράφι της κουζίνας. Για τις γυναίκες που τον καλλιεργούν, όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο: είναι το χώμα που τις μεγάλωσε.
Συναντήσαμε τρεις κροκοκαλλιεργήτριες που έχουν περάσει τη ζωή τους μέσα στον κρόκο. Μιλούν για τον κόπο, την υπομονή, τις δυσκολίες – αλλά και για την αγάπη τους για το πιο πολύτιμο λουλούδι της ελληνικής γης.
ΑΠΟ ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΟ ΧΩΡΑΦΙ
Η Φωτεινή Βατάλη θυμάται από όταν ήταν παιδί το ίδιο σκηνικό να επικρατεί στο σπίτι της: τραπέζια γεμάτα λουλούδια, χέρια να δουλεύουν ασταμάτητα, καφάσια να στοιβάζονται στις γωνίες των δωματίων. Στην Καρυδίτσα όπου μεγάλωσε, ένα από τα κροκοχώρια της Κοζάνης, η καλλιέργεια του κρόκου δεν ήταν ποτέ απλώς μια δουλειά, ήταν ρυθμός ζωής.
«Ολη η διαδικασία, από τη συγκομιδή μέχρι τη διαλογή, γίνεται με το χέρι. Οι άντρες μπορεί να βοηθούν στη φύτευση και στα βαριά φορτία, αλλά μπροστάρισες είμαστε οι γυναίκες, ακριβώς όπως ήταν οι μητέρες και οι γιαγιάδες μας». Από επτά χρόνων ήταν κι εκείνη στο χωράφι, μαζεύοντας λουλούδια με μια ποδιά δεμένη στη μέση. Η μητέρα της και η αδελφή της ήταν δίπλα της, ενώ ο πατέρας της είχε μεταναστεύσει στη Γερμανία για δουλειά. Μια ημέρα, στο χωράφι, έβγαλαν μία φωτογραφία. Η Φωτεινή στη μέση, με την αδελφή και τη μητέρα της δίπλα της, κρατώντας μια ποδιά γεμάτη λουλούδια.
Τη φωτογραφία την έστειλαν στον πατέρα της, στη Γερμανία. «Θυμάμαι ότι την έβλεπαν εκεί, μαζί με συγγενείς που ήταν και αυτοί στη Γερμανία, και δεν πίστευαν ότι εγώ, τόσο μικρή, είχα μαζέψει τόσα λουλούδια». «Ελεγαν ότι μου τα έβαλαν επίτηδες στην ποδιά, μόνο και μόνο για τη φωτογραφία», λέει γελώντας. «Και θυμάμαι που με είχε πειράξει. Κλαψούριζα: “όχι, μόνη μου τα μάζεψα!”».
Οταν ο πατέρας της επέστρεψε από τη Γερμανία και παρατηρώντας τις γυναίκες να καθαρίζουν τους στήμονες από το υπόλοιπο άνθος διαπίστωσε πόσο αργή και κουραστική διαδικασία ήταν. «Ο πατέρας μου λοιπόν πήρε ένα μοτέρ, έφτιαξε και έναν έλικα που δημιουργούσε αέρα και δημιούργησε ένα μηχάνημα που βοηθούσε στο λίχνισμα, όπως το αποκαλούμε εμείς. Είχε τόσο μεγάλη επιτυχία, που δεν άργησε να έχει παραγγελίες και από γείτονες. Θυμάμαι κάθε χρόνο να προμηθεύεται μοτέρ και να πουλάει αυτά τα μηχανήματα στις υπόλοιπες οικογένειες». Τόσα χρόνια μετά, το ίδιο μηχάνημα λειτουργεί ακόμα. «Αυτό χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα», λέει η Φωτεινή. «Κάθε χρόνο, μόλις αρχίσουν οι ημέρες των λουλουδιών, το βγάζουμε από την αποθήκη. Είναι κομμάτι της δουλειάς μας. Και κομμάτι του πατέρα μου».
«ΤΟ ΣΩΜΑ ΘΥΜΑΤΑΙ»
Η Αθήνα Ζαχαριάδου μεγάλωσε στην Ανω Κώμη, χωρίς να έχει δικά της χωράφια. Παρ’ όλα αυτά ο κρόκος ήταν πάντα γύρω της. «Από μικρή ήξερα», λέει. «Δεν χρειάζεται να έχεις δική σου γη για να μπεις στη διαδικασία. Στα χωριά μας, είτε τον καλλιεργούσες είτε βοηθούσες κάπου στη συγκομιδή, ήσουν μέσα στον κρόκο». Η δική της σχέση με τον κρόκο έγινε πιο στενή μετά τον γάμο της. «Το σώμα του κροκοκαλλιεργητή κάθε χρόνο θυμάται», σχολιάζει. «Ξέρει τι πρόκειται να περάσει. Το μεσημέρι, γύρω στις 3, νιώθεις τον πόνο, νομίζεις πως δεν μπορείς άλλο. Αλλά τελικά, κατασκευαστικά, το σώμα αντέχει».
Η πιο δύσκολη περίοδος είναι τον Οκτώβριο, όταν ξεκινά η συγκομιδή. Από τις 9 το πρωί μέχρι τη δύση του ήλιου το σώμα είναι σκυμμένο, τα χέρια δουλεύουν ασταμάτητα. Το κάθε άνθος κόβεται με το χέρι, προσεκτικά, για να μη χαλάσει η μορφή του. Ολη τους την παραγωγή την παραδίδουν στον Συνεταιρισμό Κρόκου Κοζάνης, που αριθμεί περίπου 1.000 μέλη και που το 80% αυτών είναι γυναίκες.
Οταν τα χωράφια αδειάσουν, η δουλειά μεταφέρεται στο σπίτι. Εκεί υπάρχει ένα ειδικά διαμορφωμένο δωμάτιο και τα πέταλα πρέπει να απομακρυνθούν ένα προς ένα. Αφού ολοκληρωθεί η διαλογή, έρχεται η ώρα της ξήρανσης. «Η ξήρανση είναι πολύ σημαντική», εξηγεί η Αθήνα. «Αν δεν γίνει σωστά, ο κρόκος χάνει την ποιότητά του». Παλιότερα, τον άπλωναν πάνω σε υφαντά, με προσοχή, για να στεγνώσει σωστά. Πλέον υπάρχουν ειδικά μηχανήματα. Σήμερα, η οικογένειά της καλλιεργεί 25 ενεργά στρέμματα. Τα παιδιά της έχουν ήδη αρχίσει να συμμετέχουν. «Μπαίνουν σιγά σιγά στη λογική του κρόκου», λέει. «Δεν γίνεται αλλιώς. Βλέπουν, μαθαίνουν, ρωτούν. Ετσι συνεχίζεται αυτή η δουλειά».
«Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΣΤΗ ΓΕΥΣΗ»
Για χρόνια, στην οικογένεια της Ιωάννας Παπατσιμούλη ο κρόκος ήταν απλώς ένα εμπόρευμα. Ενα φυτό που μάζευαν, διαχώριζαν, ξέραιναν και πουλούσαν. Οταν ήταν μικρή, θυμάται τις γυναίκες να κάθονται γύρω από τα τραπέζια, να διαλέγουν τους στήμονες, να γεμίζουν σακούλες και κουτιά. «Η μητέρα μου δεν τον είχε μαγειρέψει ποτέ. Δεν ξέραμε τις ιδιότητές του, ούτε τον είχαμε στο μυαλό μας ως μπαχαρικό. Δεν αναρωτιόμασταν καν πού πήγαινε, πώς τον χρησιμοποιούσαν. Ξέραμε μόνο ότι ήταν πολύτιμος, γιατί τον αγόραζαν ακριβά». Μόνο τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αλλάζει αυτή η νοοτροπία. «Τώρα έχουμε γνώση», λέει η Ιωάννα. «Ξέρουμε ότι ο κρόκος δεν είναι μόνο ένα μπαχαρικό. Εχει ιδιότητες, βοηθάει στη μνήμη, στην υγεία, στη διάθεση».
ΤΟΝ ΑΓΑΠΩ ΤΟΝ ΚΡΟΚΟ. ΕΙΝΑΙ Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΟΤΙ ΣΥΝΔΕΟΜΑΙ ΜΕ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΔΩ ΚΑΙ ΓΕΝΙΕΣ.
Η Ιωάννα μεγάλωσε στο ημιορεινό χωριό του Κήπου Κοζάνης. Ο πατέρας της ήταν οικοδόμος, όπως και πολλοί άλλοι άντρες της περιοχής, όμως ο κρόκος ήταν πάντα μια σταθερή πηγή εισοδήματος. «Παραδοσιακά με τον κρόκο ασχολούνταν κυρίως οι γυναίκες, καθώς οι άντρες είχαν και άλλα επαγγέλματα. Ηταν ένα συμπληρωματικό εισόδημα για την οικογένεια. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό και σήμερα», τονίζει. «Ωστόσο δεν είναι μια δουλειά που κρατάει μόνο δύο εβδομάδες τον Οκτώβρη. Θέλει φροντίδα όλο τον χρόνο. Πρέπει να σκαλίσεις, να καθαρίσεις το χώμα, να φροντίσεις το φυτό». Σήμερα, ο κρόκος δεν είναι για εκείνην απλώς ένα εισόδημα – είναι τρόπος ζωής. «Εγώ τον αγαπώ πολύ», λέει. «Τον βάζω στο τσάι μου, στο φαγητό, στο νερό το πρωί. Δεν είναι μόνο η γεύση. Είναι η αίσθηση ότι συνδέομαι με κάτι που υπάρχει εδώ για γενιές».
Φωτογραφίες: Συνεταιρισμός Κροκοπαραγωγών Κοζάνης.
