Ο εγκέφαλος κάποιων ανθρώπων ηλικίας 65-80 ετών λειτουργεί ακριβώς όπως των 25άρηδων. Πώς τους εντοπίζουμε; Και ποιες απαντήσεις παίρνουμε από την ιδιαιτερότητά τους;
«Προσπαθώ ανά πάσα στιγμή να κάνω πράξη όσα καθημερινά διδάσκομαι από την επαφή μου με τους superagers: να θυμάμαι την τεράστια σημασία της έντονης κοινωνικότητας, των στενών δεσμών με την οικογένειά μας και της θετικής στάσης απέναντι στα πράγματα. Η ηλικία είναι απλώς ένας αριθμός. Το “κλειδί” είναι να μην τα παρατάμε», επισημαίνει η Αλεξάνδρα Τουρούτογλου.
«Να μη χάνεις το ενδιαφέρον σου για καθετί», λέει η 88χρονη Οντρεϊ Μαλχόλεν. «Να έχεις πολλές ασχολίες και να κινείσαι διαρκώς», προσθέτει η 95χρονη Χίλντα Τζάφι. «Νομίζω ακόμη ότι μπορώ να κάνω θαύματα και απολαμβάνω τις προκλήσεις», εξομολογείται ο 101χρονος Λέστερ Ντρέι, ενώ η 84χρονη Αϊρίν Ομπίρα μοιράζεται το δικό της μυστικό: «Να επιλέγεις τη ζωή που αγαπάς και να τη ζεις σε όλο της το μεγαλείο».
Είναι τέσσερις από τους superagers, τους υπερηλικιωμένους, που μελετά την τελευταία δεκαετία η Αλεξάνδρα Τουρούτογλου, καθηγήτρια Νευρολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και διευθύντρια Νευροαπεικόνισης στην Κλινική Μετωποκροταφικής Ανοιας του Mass General Brigham, ενός από τα μεγαλύτερα πανεπιστημιακά νοσοκομεία των ΗΠΑ.
«Αυτό που είμαστε»
Είναι μια ζεστή και ηλιόλουστη φθινοπωρινή μέρα στη Βοστώνη και από το γραφείο της η θέα στο Charlestown Navy Yard (πάλαι ποτέ ναυπηγείο του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού, το οποίο πλέον λειτουργεί ως πάρκο) είναι μαγευτική. Ανέκαθεν ο ανθρώπινος εγκέφαλος γοήτευε την Ελληνίδα επιστήμονα: «Είναι συναρπαστικός, υπεύθυνος για την ευφυΐα μας, την αντίληψη, την κίνηση και τον έλεγχο όλων των συμπεριφορών μας. Είμαστε ο εγκέφαλός μας, όπως είπε ο Ιπποκράτης».
Η έρευνά της εστιάζει στους εγκεφάλους που συνιστούν μια βιολογική… αντίφαση. «Για να ξεκινήσουμε από τον ορισμό τους, superagers είναι ηλικιωμένα άτομα κυρίως 65-80 ετών (αλλά και μεγαλύτερα), των οποίων η εγκεφαλική δραστηριότητα είναι πανομοιότυπη με των νέων 25 ετών. Και είναι τόσο ανθεκτικοί στην απώλεια νευρώνων και στην εγκεφαλική συρρίκνωση λόγω γήρανσης, που δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον εγκέφαλό τους από έναν νεανικό.
Πρότυπα γήρανσης – Οι superagers είναι πρότυπο γήρανσης που μπορεί να μας προσφέρει πολύτιμη γνώση, υποδεικνύοντας αλλαγές τρόπου ζωής που θα παρατείνουν τη γνωστική υγεία ή θα οδηγήσουν σε νέες θεραπείες για νόσους όπως το Αλτσχάιμερ.
Πώς τους εντοπίζουμε; Αρχικά μέσω ενός ειδικού τεστ μνήμης. Τους δίνουμε έναν κατάλογο με δεκαέξι λέξεις και έπειτα από μισή ώρα τους ζητάμε να τις ανακαλέσουν. Ενα άτομο 50 ετών θα ανακαλέσει περίπου εννέα, ένας 80χρονος όχι περισσότερες από πέντε, αλλά οι υπερηλικιωμένοι και τις δεκαέξι! Στη συνέχεια, απεικονιστικά επιβεβαιώνεται ότι ο εγκέφαλός τους ουσιαστικά αρνείται να γεράσει, στις μαγνητικές τομογραφίες δεν βλέπουμε αλλαγές ούτε στο δεξί ημισφαίριο ούτε στο αριστερό. Οπως καταλαβαίνετε, αποτελούν ένα πρότυπο γήρανσης που μπορεί να μας προσφέρει πολύτιμη γνώση, υποδεικνύοντας αλλαγές τρόπου ζωής που θα παρατείνουν τη γνωστική υγεία ή θα οδηγήσουν σε νέες θεραπείες για νευροεκφυλιστικές νόσους, όπως το Αλτσχάιμερ».
Οι απορίες μου είναι πολλές. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου των superagers και πώς αντιδρά στα ερεθίσματα; Ποιοι παράγοντες καθορίζουν ή συμβάλλουν στη δημιουργία ενός υπερηλικιωμένου; Πώς είναι δυνατόν, τελικά, να συμβαίνει κάτι τέτοιο; «Κι εμείς από αυτό το ερώτημα κινητοποιηθήκαμε ως νευροεπιστήμονες: Πώς είναι δυνατόν να υπάρχει εγκέφαλος 25χρονου στο σώμα 75χρονου;», λέει χαμογελώντας η Αλεξάνδρα Τουρούτογλου.
«Η σταδιακή έκπτωση της μνήμης είναι φυσιολογική και αναπόφευκτη καθώς μεγαλώνουμε, συνήθως αρχίζει από την ηλικία των εξήντα ετών. Αυτό βέβαια ισχύει για τον μέσο όρο των ανθρώπων, γιατί, πάλι κατά τον Ιπποκράτη, “είναι πολύ πιο σημαντικό να γνωρίζουμε ποιο άτομο έχει την ασθένεια, παρά ποια ασθένεια έχει αυτό το άτομο”. Υπερηλικιωμένοι ανέκαθεν υπήρχαν, ο όρος είναι μεν καινούργιος, αλλά το φαινόμενο όχι. Θυμηθείτε τον Σοφοκλή. “Κι αν εγώ γέρασα, το χέρι τούτο, η δύναμή του δεν έχει γεράσει”, αναφέρει στην τραγωδία “Οιδίπους επί Κολωνώ”, την τελευταία που έγραψε σε ηλικία ενενήντα ετών. Ουσιαστικά μιλάει για τον εαυτό του, δηλαδή. Εμείς ξεκινήσαμε εξετάζοντας τη δομή του εγκεφάλου των superagers. Ο ιππόκαμπός τους έχει μεγαλύτερο όγκο από των συνομηλίκων τους, αυτό όμως από μόνο του δεν αρκούσε για να εξηγήσει γιατί η μνήμη τους είναι πιο δυνατή έπρεπε να δείξουμε πώς σχετίζεται το μέγεθός του με τις γνωστικές επιδόσεις τους. Αυτό αποδείχθηκε από τα πειραματικά δεδομένα: όσο μεγαλύτερος ο ιππόκαμπος, τόσο καλύτερες οι επιδόσεις των ηλικιωμένων στη μνήμη. Βρήκαμε ότι κοινός παρονομαστής τους είναι και η νεανική κατάσταση της έλικας του προσαγωγίου, μιας περιοχής του εγκεφάλου που κανονικά δεν εμπλέκεται στη μνήμη, αλλά έχει να κάνει με την επιμονή, την αντοχή, το πείσμα. Οι superagers είναι απίθανο να εγκαταλείψουν μια προσπάθεια αν δυσκολευτούν στην αρχή. Ακόμη κι αν αποτύχουν, θα επιμείνουν. Δεν το βάζουν κάτω, δηλαδή. Και βέβαια, οι περιοχές του εγκεφάλου μας δεν είναι απομονωμένα “νησιά” επικοινωνούν και επηρεάζουν η μία την άλλη. Οπότε στη συνέχεια μελετήσαμε ακριβώς αυτό: πόσο πιο ισχυρές είναι οι συνδέσεις στον εγκέφαλό τους, για να διαπιστώσουμε ότι, πράγματι, διαθέτουν ένα πολύ ισχυρό δίκτυο συνάψεων».
Και δεν είναι μόνο η μνήμη των superagers που παρουσιάζει ασυνήθιστα υψηλές για την ηλικία τους επιδόσεις. Ταυτόχρονα έχουν καλή εκτελεστική λειτουργία, ικανότητα προγραμματισμού, επίλυσης προβλημάτων και λήψης αποφάσεων, κοινωνική και φυσική δραστηριότητα, συναισθηματική ισορροπία, ανθεκτικότητα στο στρες και πολύ χαμηλά ποσοστά κατάθλιψης, όπως επισημαίνει η κ. Τουρούτογλου.
«Επίσης, διακρίνονται από μεγάλη ανθεκτικότητα σε στρεσογόνους παράγοντες της “πραγματικής ζωής”. Πολλοί ηλικιωμένοι –ένας στους πέντε– έπειτα από σοβαρές χειρουργικές επεμβάσεις με ολική αναισθησία εμφανίζουν το λεγόμενο παραλήρημα ή οξύ οργανικό ψυχοσύνδρομο (ντελίριο), μια οξεία συγχυτική κατάσταση (ανεπάρκεια της νοητικής λειτουργίας) που δεν είναι μόνο ιδιαίτερα επώδυνη για τους ίδιους τους ασθενείς και τους συγγενείς τους, αλλά σχετίζεται και με αυξημένη θνησιμότητα. Κανείς από τους υπερηλικιωμένους που συμμετέχουν στις μελέτες μας δεν παρουσίασε μετεγχειρητικό ντελίριο».
Οι παράγοντες
Οσο για το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εξελίσσεται το φαινόμενο του superaging; Είναι ένα ολόκληρο οικοσύστημα κι αυτό κάνει τη μελέτη του εξαιρετικά δύσκολη, αλλά και τόσο συναρπαστική για τους επιστήμονες. «Δεν γνωρίζουμε ακόμη πολλά, όμως σίγουρα πρόκειται για ένα συνδυασμό γενετικών, επιγενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων», εξηγεί η Αλεξάνδρα Τουρούτογλου.
«Ενα γονίδιο, το MAP2K3, φαίνεται να συμμετέχει στην απόκριση του εγκεφάλου σε καταστάσεις που θεωρούνται απειλητικές ή στρεσογόνες –και κατ’ επέκταση να συνδέεται με νευροεκφυλιστικές ασθένειες– αλλά χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση. Πάντως, ούτε το φύλο παίζει ρόλο, ούτε το επάγγελμα, ούτε η κοινωνική τάξη. Κάποιες έρευνες δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στη φιλομάθεια των superagers και στη λαχτάρα τους για νέες εμπειρίες, σύμφωνα με άλλες έχουν υγιή επίπεδα αρτηριακής πίεσης και εύρυθμο μεταβολισμό της γλυκόζης. Δεν έχει βρεθεί συγκεκριμένος τρόπος ζωής ή διατροφής που να συνδέεται με το superaging. Ορισμένοι είχαν υγιεινές συνήθειες, άλλοι όχι· κάποιοι ίσως γυμνάζονταν περισσότερο ως μεσήλικες, ανάμεσά τους όμως υπάρχουν και καπνιστές. Σε ένα χαρακτηριστικό, πάντως, συγκλίνουν όλες οι ερευνητικές ομάδες: όλοι οι υπερηλικιωμένοι έχουν περισσότερους ατρακτοειδείς νευρώνες, οι οποίοι σχετίζονται με την αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων, την ενσυναίσθηση δηλαδή και την κοινωνική συμπεριφορά».
Μάχη με το Αλτσχάιμερ
Η δική της κλινική μελέτη έχει μία ακόμη ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα παράμετρο: στον εγκέφαλο ορισμένων superagers έχουν βρεθεί οι τοξικές για τα κύτταρα του εγκεφάλου πρωτεΐνες (Αμυλοειδής Β και Ταυ), οι οποίες ενοχοποιούνται για το Αλτσχάιμερ: προκαλούν φλεγμονή, οξειδωτικό στρες και διαταραχή της επικοινωνίας μεταξύ των νευρώνων. Το παράδοξο όμως είναι ότι, μολονότι αυτά τα άτομα έχουν την παθολογία της νόσου, δεν έχουν εγκεφαλική ατροφία, ούτε εμφανίζουν συμπτώματα. «Σε δύο κλινικές δοκιμές που πραγματοποιούμε επιχειρούμε να δούμε πώς αυτά τα ευρήματα μπορούν να μας βοηθήσουν να αναπτύξουμε πιο αποτελεσματικές θεραπείες για το Αλτσχάιμερ».
Η Ελληνίδα καθηγήτρια Νευρολογίας, η οποία έφτασε από την Πτολεμαΐδα στο Χάρβαρντ με πυξίδα της την πεποίθηση ότι «οι ευκαιρίες κερδίζονται, δεν χαρίζονται», είναι αισιόδοξη ότι η επιστήμη θα κερδίσει τη μάχη με το Αλτσχάιμερ. «Ο φαινότυπος των υπερηλικιωμένων συνδέεται με ένα πολύ συγκεκριμένο νευροβιολογικό προφίλ, το οποίο ευελπιστούμε ότι θα δώσει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα». Αν και πολύ νέα ακόμη, σκέφτεται, άραγε, η ίδια ποια θα είναι η «συμπεριφορά» του δικού της εγκεφάλου καθώς μεγαλώνει; «Οχι, δεν το σκέφτομαι και δεν φοβάμαι», απαντάει. «Προσπαθώ όμως ανά πάσα στιγμή να κάνω πράξη όσα καθημερινά διδάσκομαι από την επαφή μου με τους superagers: να θυμάμαι την τεράστια σημασία της έντονης κοινωνικότητας, των στενών δεσμών με την οικογένειά μας και της θετικής στάσης απέναντι στα πράγματα. Η ηλικία είναι απλώς ένας αριθμός. Το “κλειδί” είναι να μην τα παρατάμε. Μας το λένε όλοι όσοι συμμετέχουν στις μελέτες μας: never give up…».
