Η μόρφωση θα είναι χρυσό βραχιόλι στο χέρι σου», της έλεγε η μητέρα της, που δεν είχε σπουδάσει αλλά εργαζόταν σκληρά μαζί με τον σύζυγό της για τη μικρή επιχείρηση εμπορίας πετρελαιοειδών που είχαν φτιάξει. Ετσι, η Αλεξάνδρα Τουρούτογλου μεγαλώνοντας πήρε και την ώθηση για μόρφωση, και μαθήματα επιμονής και αγωνιστικότητας. Και από τη γενέθλια πόλη της, την Πτολεμαΐδα, βρέθηκε στη Βοστώνη, «για να ικανοποιήσω την επιστημονική μου περιέργεια για τις νευροεπιστήμες», όπως λέει. Σήμερα διδάσκει νευρολογία στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και είναι διευθύντρια Νευροαπεικόνισης στην Κλινική Μετωποκροταφικής Ανοιας στο Mass General Hospital, ένα από τα μεγαλύτερα πανεπιστημιακά νοσοκομεία των ΗΠΑ. Επίσης είναι πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Βιοεπιστημόνων των ΗΠΑ. Με την ομάδα της μελετούν τους λεγόμενους super agers, ηλικιωμένα άτομα με νεανικό εγκέφαλο δηλαδή, και προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν πώς γερνάει ο ανθρώπινος εγκέφαλος και πώς θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά νευροεκφυλιστικές νόσοι, όπως το Αλτσχάιμερ.
– Ποια είναι τα συμπεράσματα μέχρι στιγμής για το Αλτσχάιμερ; Θα υπάρξει ποτέ θεραπεία;
– Τίποτα δεν είναι πιο οδυνηρό από το να βλέπεις ένα αγαπημένο σου πρόσωπο να φεύγει από τη ζωή. Οδυνηρό, όμως, είναι και να μη σε αναγνωρίζει. Εξι εκατομμύρια Αμερικανοί πάσχουν σήμερα από άνοια. Είναι η έκτη αιτία θανάτου στις ΗΠΑ – αν και πρόσφατες εκτιμήσεις τη φέρνουν στην τρίτη θέση, μετά τον καρκίνο και τις καρδιακές παθήσεις. Είναι μια ασθένεια που όχι μόνο δεν θεραπεύεται, αλλά για την οποία δεν υπάρχουν ούτε αποτελεσματικές μέθοδοι πρόληψης. Εμφανίζεται συνήθως σε ηλικιωμένους άνω των 65 ετών, όμως υπάρχουν και άτομα που εμφανίζουν τη νόσο ακόμη και σε ηλικία 40 ετών, κάτι που αρχίσαμε να μελετάμε τα τελευταία χρόνια. Βέβαια, τώρα έχουμε λόγους να είμαστε πιο αισιόδοξοι. Επειτα από πολλά χρόνια ένα καινούργιο φάρμακο, το Aducanumab της Biogen, πήρε πρόσφατα έγκριση από τον Οργανισμό Φαρμάκων των ΗΠΑ. Είναι η αρχή μιας νέας εποχής για το Αλτσχάιμερ, ορόσημο για μελλοντικές θεραπείες με στόχο τη μεταβολή της υποκείμενης νόσου και όχι μόνο των συμπτωμάτων της. Αυτό το φάρμακο «τροποποιεί» το Αλτσχάιμερ. Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε, ωστόσο, ότι δεν έχει εμφανή κλινικά οφέλη και δεν ενδείκνυται για όλους τους ασθενείς. Επιβραδύνει την εξέλιξή του σε ασθενείς με ήπια γνωστική διαταραχή και μικρής βαρύτητας άνοια. Δεν αναστέλλει την έκπτωση των νοητικών λειτουργιών, ούτε τις βελτιώνει. Ενδεχομένως να υπάρχουν και διαφορές μεταξύ των ασθενών στην απόκρισή τους σε αυτό, όπως άλλωστε συμβαίνει με όλες τις φαρμακευτικές αγωγές. Περαιτέρω έρευνες είναι απαραίτητες για να κατανοήσουμε καλύτερα τα οφέλη και τις παρενέργειές του.
– Εχει γίνει και στις διαγνωστικές μεθόδους πρόοδος;
– Ναι. Εχουμε πλέον στα χέρια μας προηγμένα εργαλεία που μας δίνουν τη δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε τον νευροεκφυλισμό πολύ νωρίς. Την τελευταία δεκαετία μάθαμε ότι οι παθολογικές αλλαγές στον εγκέφαλο παρατηρούνται περίπου είκοσι χρόνια πριν από την εμφάνιση των κλινικών συμπτωμάτων του Αλτσχάιμερ. Με τη βοήθεια της Τομογραφίας Εκπομπής Ποζιτρονίων (PET) και άλλων διαγνωστικών τεστ μπορούμε να προβλέψουμε ποιοι ασθενείς πρόκειται να νοσήσουν στο μέλλον και πότε θα εμφανίσουν τα πρώτα συμπτώματα. Η κινητικότητα είναι μεγάλη. Αυτή τη στιγμή, 2.118 κλινικές δοκιμές για το Αλτσχάιμερ πραγματοποιούνται παγκοσμίως. Ενδεικτικό είναι ότι το αμερικανικό Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας αύξησε τον φετινό προϋπολογισμό του για τη νόσο στα 3,1 δισεκατομμύρια δολάρια.
– Η δική σας έρευνα τι περιλαμβάνει;
– Χρησιμοποιούμε μια μη παρεμβατική μέθοδο διέγερσης εγκεφαλικών περιοχών που έχουν ατροφήσει. Για να το καταφέρουμε, χρησιμοποιούμε ένα τρικ: με σύγχρονες τεχνικές νευροαπεικόνισης εντοπίζουμε περιοχές που συνδέονται λειτουργικά μεταξύ τους. Στη συνέχεια διεγείρουμε περιοχές στον εγκεφαλικό φλοιό με στόχο να θεραπεύσουμε άλλες, που έχουν ατροφήσει και βρίσκονται βαθιά στον εγκέφαλο. Αυτές οι κλινικές δοκιμές χρηματοδοτούνται από το υπουργείο Υγείας των ΗΠΑ και ευελπιστούμε ότι σύντομα θα έχουμε τα πρώτα θετικά αποτελέσματα.
– Λένε πως αν «γυμνάζει» κανείς τον εγκέφαλό του στη διάρκεια της ζωής του, δεν γερνάει ποτέ. Είναι μύθος;
– Η γήρανση είναι φυσικό φαινόμενο. Το εντυπωσιακό είναι ότι στις έρευνές μας βρήκαμε μια ομάδα ηλικιωμένων (65-85 ετών) με εγκέφαλο που έχει νεανικά χαρακτηριστικά: στα τεστ μνήμης αποδίδουν εξίσου καλά με ανθρώπους που έχουν το ένα τρίτο της ηλικίας τους. Τους ονομάσαμε super agers. Είναι ανθεκτικοί στην απώλεια νευρώνων και στη συρρίκνωση του εγκεφάλου λόγω γήρανσης, σε σημείο που δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον εγκέφαλό τους από εκείνον των νέων. Υπάρχουν άνθρωποι που αντιστέκονται, λοιπόν, στη γήρανση; Ή απλώς γεννήθηκαν με δυνατούς εγκέφαλους; Δεν γνωρίζουμε ακόμη την απάντηση, αλλά οι έρευνες έχουν δείξει ότι και γενετικοί παράγοντες καθιστούν τους ανθρώπους ανθεκτικούς στην εγκεφαλική γήρανση, αλλά και εξωγενείς, όπως το εμπλουτισμένο περιβάλλον (περιβάλλον με πολλά ερεθίσματα) και η κοινωνικότητα. Μπορούμε, δηλαδή, να κάνουμε πολλά πράγματα ώστε να γερνάμε ποιοτικά. Ενα από αυτά είναι η εξάσκηση του εγκεφάλου μας: οι νευρωνικές συνδέσεις και τα δίκτυα των νευρώνων του εξασθενούν όταν δεν χρησιμοποιούνται. Αντίθετα με τη μάθηση, κάθε φορά δηλαδή που αποκτούμε νέα γνώση, η επικοινωνία (συναπτική διαβίβαση) μεταξύ των νευρώνων που συμμετέχουν σε αυτήν ενισχύεται.
Οι ευκαιρίες πάντα κατακτώνται, ποτέ δεν χαρίζονται
– Από την Πτολεμαΐδα στο Χάρβαρντ: πόσο δύσκολη ήταν η μετάβαση;
– Οι γονείς μου, Πασχάλης και Ευγενία, δεν ήταν πτυχιούχοι, μεγάλωσα βλέποντάς τους να αγωνίζονται καθημερινά να αναπτύξουν την οικογενειακή επιχείρηση. Από τη μητέρα μου έμαθα την αγωνιστικότητα και συνάμα την ανθρωπιά. Προσπαθεί ακόμη –μάταια– να μου μάθει να είμαι υπομονετική. (Γελάει) Από τον πατέρα μου έμαθα να παίρνω πρωτοβουλίες, να θέτω υψηλούς στόχους και να επιμένω σε αυτούς, όπως και να διευρύνω τους ορίζοντές μου. Η Ελλάδα και το ελληνικό πανεπιστήμιο μου έδωσαν όλα τα εφόδια για να γίνω επιτυχημένη επιστήμονας. Ως εκπρόσωπος της πρώτης γενιάς με πανεπιστημιακό πτυχίο στην ευρύτερη οικογένειά μου, λοιπόν, κουβαλάω την «προίκα» ότι οι ευκαιρίες πάντα κατακτώνται, ποτέ δεν χαρίζονται. Αυτό με έκανε να έρθω στην Αμερική, για να συνεργαστώ με τους πρωτοπόρους στη νευροαπεικόνιση, στον τόπο όπου το fMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging/Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού) ανακαλύφτηκε. Ηθελα να εκπαιδευθώ σε κάτι καινούργιο, το οποίο δεν μπορούσα να βρω πουθενά αλλού. Δέχτηκα την πρόταση να μείνω στο Χάρβαρντ ως πανεπιστημιακός μέσα σε ένα δευτερόλεπτο!
– Υποθέτω ότι δεν ήταν εύκολη αυτή η μετάβαση…
– Σίγουρα όχι. Ηρθα στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και στο Mass General Hospital για να μελετήσω τον ανθρώπινο εγκέφαλο χωρίς προηγούμενη εμπειρία, περιτριγυρισμένη από συναδέλφους με εντυπωσιακά βιογραφικά και τίτλους σπουδών από τις πιο φημισμένες αμερικανικές σχολές. Σε ένα τέτοιο ανταγωνιστικό περιβάλλον, που προσελκύει επιστήμονες από όλο τον κόσμο, είναι εύκολο να αποθαρρυνθείς και να τα παρατήσεις. Μαζί με τον ανταγωνισμό, όμως, στις ΗΠΑ βρήκα και μια κουλτούρα σεβασμού και συνεργασίας, ενθάρρυνσης των πρωτοβουλιών και αξιοκρατίας. Το πρώτο πράγμα που μου είπαν οι επικεφαλής του προγράμματος νευροαπεικόνισης ήταν ότι με βλέπουν όχι ως νέα εκπαιδευόμενη αλλά ως μελλοντική συνάδελφο. Η επαγγελματική μου σταδιοδρομία ήταν ανέκαθεν γεμάτη προκλήσεις. Κανείς, όμως, δεν μου αρνήθηκε τις ευκαιρίες που διεκδίκησα.
– Τι σας συναρπάζει στη νευροεπιστήμη;
– Οταν αποφοίτησα από το πανεπιστήμιο, δύο ήταν τα μεγάλα ερωτήματα στις βιοϊατρικές επιστήμες: η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η χαρτογράφηση του ανθρώπινου εγκεφάλου. Το πρώτο είναι, ίσως, η μεγαλύτερη ανακάλυψη των αρχών του 21ου αιώνα. Αλλά εμένα πάντα με γοήτευε ο ανθρώπινος εγκέφαλος: είναι συναρπαστικός, υπεύθυνος για την ευφυΐα μας, την αντίληψη, την κίνηση και τον έλεγχο όλων των συμπεριφορών μας. Είμαστε ο εγκέφαλός μας, όπως είπε ο Ιπποκράτης.
Το κοινό στοιχείο
«Απάντηση στο πώς θα βοηθήσουμε τη μνήμη μας να μην εξασθενήσει θα μας δώσει η μελέτη των super agers: η φαιά ουσία τους όχι μόνο δεν έχει συρρικνωθεί με τα χρόνια, αλλά εμφανίζουν και εντυπωσιακές επιδόσεις στη μνήμη. Στην πιο πρόσφατη έρευνά μας είδαμε για πρώτη φορά πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός τους, καθώς μαθαίνουν νέες πληροφορίες. Ανακαλύψαμε ότι οι νευρώνες τους διατηρούν την εξειδίκευση που απαιτείται για να επεξεργαστούν τα διαφορετικά ερεθίσματα και να διαμορφώσουν διακριτή/μοναδική μνήμη για καθένα από αυτά. Ενας είναι ο κοινός παρονομαστής αυτών των ανθρώπων (ούτε το φύλο παίζει ρόλο, ούτε το επάγγελμα, ούτε η κοινωνική θέση): η έντονη κοινωνικότητα, οι στενοί δεσμοί με την οικογένειά τους και η θετική στάση απέναντι στα πράγματα. Η ηλικία για τους super agers είναι απλώς ένας αριθμός και η ζωή μια διαρκής κίνηση…».
Η συνάντηση
«Εχουν περάσει έντεκα χρόνια από τότε που έφυγα για τις ΗΠΑ και οι δικοί μου άνθρωποι μου λείπουν πάρα πολύ: οι γονείς μου, η αδελφή μου, η ανιψιά μου η Ευγενία στην οποία έχω μεγάλη αδυναμία», μου λέει μέσω zoom από το σπίτι της στη Βοστώνη. Αν οι συνθήκες το επέτρεπαν, πού θα ήθελε να έχουμε συναντηθεί για το Γεύμα με την «Κ»; «Σε ένα ταβερνάκι στο Πευκί της βόρειας Εύβοιας, όπου κάνουμε συχνά διακοπές, εκεί όπου σκάει το κύμα, με ψάρι, θαλασσινά, σαλάτες και κάποιο από τα εξαιρετικά λευκά κρασιά που παράγουμε στη χώρα μας. Τελικά, η νοσταλγία των γεύσεων είναι πολύ ισχυρή για όποιον λείπει από την πατρίδα του. Το πρώτο πράγμα που με ρωτάει κάθε φορά η μητέρα μου όταν προγραμματίζουμε να ταξιδέψουμε στην Πτολεμαΐδα είναι: “Τι θέλετε να σας μαγειρέψω;”».
Πηγή https://www.kathimerini.gr/
