Μια από τις θεματικές ενότητες του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας του Λυκείου είναι ο Ανθρωπισμός, με τα παρακλάδια του, όπως είναι η Ανθρωπιστική παιδεία, ο ρόλος του σχολείου και τα λοιπά. Γίνεται λόγος, λοιπόν, για τον ανθρωπισμό, τον οποίο τόσο πολύ αναλύουμε, αλλά σπανίως βλέπουμε ως πράξη.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν χάσει έδαφος τα τελευταία χρόνια εν συγκρίσει με τις θετικές επιστήμες, που εμφανίζονται πιο «ανεβασμένες». Λίγο η αγωνία της επαγγελματικής αποκατάστασης, λίγο οι αξίες και οι προτεραιότητες της εποχής, λίγο η ανεργία… όλα τα παραπάνω έπαιξαν τον ρόλο τους.
Προσωπικά υπήρξα πάντοτε «οπαδός» των ανθρωπιστικών σπουδών, αφού από μικρή ηλικία γνώριζα την κλίση μου κι έκανα τις επιλογές μου. Γιατί έβρισκα σ’ αυτές τις επιστήμες κάτι το συναρπαστικό. Γιατί πάντοτε με γοήτευε κάθε τι το υπαινικτικό και το συνειρμικό: οι πολλαπλές ερμηνείες του κόσμου∙ η ελευθερία που σου δίνει η εντελώς προσωπική ανάγνωση ενός δεδομένου∙ αυτό που δεν είναι αυτονόητο. Προτιμούσα τις μεταφορές της ζωής από τις κυριολεξίες. Μου άρεσε να βλέπω πίσω από τα πράγματα.
Για μένα αυτό είναι ίσως ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα των ανθρωπιστικών σπουδών. Η σπουδαιότητά τους δεν περιορίζεται στις θεωρίες για το ανθρωπιστικό ιδεώδες και την τοποθέτηση του ανθρώπου στο κέντρο του κάδρου της ζωής. Βρίσκεται περισσότερο στην ευρύτητα πνεύματος που προσφέρουν. Στον δρόμο που σου ανοίγουν για να μπορείς να σκέφτεσαι και να αισθάνεσαι, σε μια εποχή που «δεν αισθάνεται». Είναι στην ευαισθησία τους, που γεννάει μέσα σου μια σπίθα και κάνει την καρδιά να σκιρτά. Στη στάση ζωής που διδάσκουν.
Αν η ανθρωπότητα πήγε μπροστά, το χρωστάει σε μεγάλο βαθμό στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Η φιλοσοφία είναι η μητέρα των επιστημών. Αυτή που έψαξε απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής και κινητοποίησε τη σκέψη. Ανέλυσε τον κόσμο και διατύπωσε προτάσεις για την αλλαγή του.
Όλα αυτά καλά. Όμως, στην πράξη τι; Η πραγματικότητα της ζωής ισοπεδώνει βάναυσα τα ιδεώδη. Η αγωνία της επαγγελματικής αποκατάστασης και η απειλή της ανεργίας σαρώνει τάσεις, κλίσεις, επιλογές και τρόπους σκέψης. Και η σύγχρονη τεχνοκρατική αντίληψη των πραγμάτων συναινεί απόλυτα σε αυτό.
Είναι, όμως, κάτι τέτοιο ρεαλιστικό σε μια εποχή όπου όλα έχουν, ούτως ή άλλως, τόσο φθαρεί και φαγωθεί από το σαράκι της οικονομικής και ηθικής κρίσης; Ειλικρινά, δεν ξέρω πια πόσο «σωτήρια» είναι η στροφή σε θετικά ή τεχνολογικά επαγγέλματα για λόγους καθαρά επαγγελματικούς. Συναντώ εκατοντάδες άνεργους πολιτικούς μηχανικούς, αρχιτέκτονες, χημικούς κ.λ.π. Αυτό που θέλω να πω είναι πως πέρα από τα στατιστικά, τις πιθανότητες και τους υπολογισμούς, όλα εν τέλει είναι σχετικά, όπως και συγκυριακά. Κι έχουν να κάνουν, επίσης, με τους χειρισμούς, την ευφυία ή την πρωτοτυπία που ο καθένας μπορεί να αναπτύξει πάνω στο αντικείμενό του. Ναι, είναι δύσκολα τα χρόνια. Πολύ. Είναι για όλους, όμως. Άρα, τι μετράει τελικά; Αυτό που αγαπάει καθένας πιο πολύ. Αυτό στο οποίο μπορεί να είναι πιο καλός. Ή αυτό, χάρη στο οποίο μπορεί να γίνει πιο καλός. Ως προσωπικότητα εν τέλει.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να καταδειχθούν όλες οι επαγγελματικές προοπτικές των ανθρωπιστικών σπουδών -των φιλολογικών σχολών για παράδειγμα- πλην των αυτονόητων και των συνηθισμένων. Να αναδειχθούν οι εναλλακτικές λύσεις σε πιο πρωτότυπα επαγγέλματα, πέρα από την κλασική θεώρηση των σπουδών και των προοπτικών τους. Στην εποχή μας εμφανίζονται νέες τάσεις, που συνδυάζουν τις ανθρωπιστικές σπουδές με την αξιοποίηση της τεχνολογίας, των ξένων γλωσσών και άλλων δυνατοτήτων, γνώσεων και ταλέντων, για να διαμορφώσουν νεωτερικά επαγγέλματα, τα οποία θα μπορούσε να ακολουθήσει κάποιος. Η ανάδειξη αυτών των δυνατοτήτων, φυσικά, είναι ένα έργο για το οποίο αρμόδια είναι κυρίως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια.
Μην ξεχνάμε τα ουσιαστικά προσόντα που αποκτά κανείς από τις ανθρωπιστικές σπουδές. Δεξιότητες σημαντικές σε επαγγελματικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ικανότητα σκέψης και γραφής, η αντίληψη των πραγμάτων, η τεκμηρίωση μιας άποψης, η ενσυναίσθηση, η ικανότητα χειρισμού ανθρώπων και καταστάσεων, η αλληλεπίδραση, είναι αρετές πολύτιμες σε κάθε μορφή απασχόλησης. Πολλοί άνθρωποι έχουν διαπρέψει επαγγελματικά έχοντας ως υπόβαθρο τις ανθρωπιστικές σπουδές. Διάβαζα σε ένα άρθρο πως στην αμερικανική εκπαιδευτική ιστοσελίδα Education Insider αναφέρονται 25 διαφορετικά επαγγέλματα, τα οποία μπορεί να ακολουθήσει κάποιος που έχει σπουδάσει ανθρωπιστικές επιστήμες (όπως Διαφημιστής, Υπεύθυνος Διασφάλισης Ποιότητας, Δημόσιες σχέσεις, Ανάπτυξη περιεχομένου ιστοσελίδων κ.α.), ακριβώς γιατί χάρη στις σπουδές του έχει αναπτύξει τις απαιτούμενες δεξιότητες.
Οι ανθρωπιστικές επιστήμες θα πρέπει να ανέβουν ξανά στο βάθρο τους. Η Φιλολογία, η Λογοτεχνία, η Νομική, η Ιστορία, η Παιδαγωγική, η Φιλοσοφία, η Γλωσσολογία κ.α., επιδιώκουν να κάνουν τον άνθρωπο περισσότερο άνθρωπο. Ειδικά στις μέρες μας έρχονται να καλύψουν βαθιές ανάγκες του σύγχρονου κόσμου και να δώσουν εφόδια που θα θωρακίσουν το άτομο και θα προωθήσουν το κοινό καλό.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές, εκτός της ομορφιάς τους, είναι αυτές που ισορροπούν τα πράγματα ανάμεσα στην ψυχή και στην ύλη, στον άνθρωπο και στην κοινωνία. Είναι αυτές που «μαλακώνουν» την τεχνοκρατία και τον υλισμό, και «κρατάνε τα μπόσικα» στα λογικά και στα παράλογα του κυνικού μας κόσμου. Ας μην το ξεχνάμε αυτό. Είναι κάτι πιο λίγο απ’ το παν.
Η ζημιά είχε ξεκινήσει ήδη από πολύ πιο παλιά, όταν οι Φιλοσοφικές Σπουδές άρχισαν να λέγονται Ανθρωπιστικές Σπουδές. Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω κείμενο του Κώστα Αξελού γραμμένο πριν από 40 ολόκληρα χρόνια!
«Ο σύγχρονος καπιταλιστικός κόσμος δεν φαίνεται να έχει ανάγκη Σκέψης. Η τεχνο-επιστημονική, θεωρητική και πρακτική δραστηριότητα, φαίνεται να φτάνει σε αυτόν τον κόσμο, στον οποίο προστίθενται επίσης όλες οι παρδαλόχρωμες ιδεολογίες που προσπαθούν να αντικαταστήσουν τη βασική Σκέψη. Η αγωνία, ο πόνος του σύγχρονου κόσμου, δεν φαίνεται να είναι ακόμα αρκετά μεγάλος, αρκετά βαθύς, αρκετά ριζικός, ώστε να δημιουργήσει μια ανάγκη Σκέψης, σκέψης όχι του μεμονωμένου στοχαστή εδώ ή εκεί, αλλά Σκέψης που να εμψυχώνει τον άνθρωπο και να τον βοηθάει στην πορεία του προς το θάνατο, τον άνθρωπο και τις κοινωνίες. Δεν υπάρχει σήμερα ζήτηση Σκέψης. Πουθενά. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλη την Ευρώπη, και όχι μόνο την Ευρώπη, οι παλιές, οι λεγόμενες Φιλοσοφικές Σχολές λέγονται σήμερα «Σχολές των Επιστημών του Ανθρώπου» με αυτόν τον περίεργο όρο «Επιστήμες του Ανθρώπου» σαν να υπήρχανε και «Επιστήμες του Ζώου»
Κώστας Αξελός «ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΜΑΣΤΕ»
Ιανουάριος 1983
Στη Μεγάλη Βρετανία στην οποία σπούδασα και για το λόγο αυτό μπορώ να μιλώ, οι ανθρωπιστικές (πλέον) σπουδές διατηρούν ακόμα την αξία τους στα μεγάλα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ. Και με αυτό εννοώ πως ένας απόφοιτος Θεολογίας της Οξφόρδης ή Ιστορίας του Κέιμπριτζ αποτελεί ακόμα και σήμερα τον ιδανικό υποψήφιο των μεγάλων εταιριών του City (Λονδίνου), για τον απλό λόγο ότι οι κάτοχοι των πτυχίων αυτών των σχολών και αυτών των πανεπιστημίων ξέρουν να σκέφτονται. Φαίνεται λοιπόν πως σε αντίθεση με τη θέση του Αξελού, οι μεγάλες εταιρίες του εξωτερικού, αναζητούν ακόμα, τουλάχιστον για τα υψηλά κλιμάκια, ανθρώπους ικανούς να σκέφτονται. Και τέτοιοι άνθρωποι είναι πρωτίστως οι απόφοιτοι των ¨Σχολών των Επιστημών του Ανθρώπου».