Η εφημερίδα “Καθημερινή” για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα στη Ζάβορδα: “Το άγνωστο ασκηταριό κρεμασμένο στον βράχο”

Βρίσκονται διάσπαρτα στην Ελλάδα και στον χώρο των Βαλκανίων. Κολλημένα σε βράχους ή σε σπηλιές, απρόσιτα, εγκαταλελειμμένα επί αιώνες διασώζουν συνήθως υπολείμματα των κτισμάτων τους και έργα τέχνης εξαιρετικής αξίας από αναχωρητές που επέλεξαν την επώδυνη ασκητική ζωή. Ενα από τα σπάνια δείγματα τέτοιων μνημείων είναι το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, γνωστό ως Ζάβορδα, σλαβική λέξη (za b’rdo) που σημαίνει «πίσω από το φρύδι» (ή την κορυφογραμμή) του βουνού (ή του λόφου). Αυτό ακριβώς είναι και το τοπίο που επέλεξε ο εκ Θεσσαλονίκης Αγιος Νικάνορας, στις αρχές του 16ου αιώνα, για να ασκηθεί στην πνευματική ζωή ιδρύοντας το ασκηταριό στην κορυφή του λόφου, αλλά και ένα μεγάλο μοναστικό συγκρότημα προς τιμήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το σπουδαιότερο στη Δυτική Μακεδονία.

Κτισμένο στην εσοχή ενός απόκρημνου και λείου βράχου, στη μέση του πουθενά, στα όρια των νομών Γρεβενών και Κοζάνης, σαράντα μέτρα ψηλά από την όχθη του ποταμού Αλιάκμονα που ρέει σε βαθύ φαράγγι, έστεκε έρημο αλλά αλώβητο σχεδόν από τον χρόνο. Δεν είχε πατήσει ανθρώπου πόδι επί δεκαετίες μετά την εγκατάλειψή του. Η ανεμόσκαλά του είχε καταστραφεί. Η πρόσβαση σε αυτό ήταν αδύνατη, με αποτέλεσμα να παραμείνει αδιερεύνητο από τους σύγχρονους ερευνητές και παντελώς άγνωστο στη βιβλιογραφία.

Νέοι και τολμηροί μόνο κατάφεραν να το προσεγγίσουν αναρριχώμενοι από την κατακόρυφη πλευρά χωρίς οποιονδήποτε εξοπλισμό, στηριζόμενοι με τα δάχτυλα των χεριών και με τα πέλματα στις αβαθείς εσοχές του βράχου. «Ηταν το 1972, όταν οι νεαροί σε ηλικία μοναχοί του μεγάλου Μετεώρου Βησσαρίων, Γερβάσιος, Ιουστίνος και Μητροφάνης τόλμησαν την επικίνδυνη ανάβαση. Με το θάρρος που τους έδινε η νεότητα και με την πείρα που απέκτησαν αναζητώντας εγκαταλελειμμένα ασκηταριά ησυχαστών στους ψηλούς και ολισθηρούς βράχους των Μετεώρων έκαναν το πρώτο βήμα για την εξερεύνησή του. Αναρριχήθηκαν με τη βοήθεια σχοινιού στο οποίο έδεσαν μια πρόχειρη και επισφαλή ανεμόσκαλα». Μπήκαν στο ασκηταριό και ανακάλυψαν τον θησαυρό του: τοιχογραφίες του 15ου αιώνα (1462-63) και μεταγενέστερες (16ου αιώνα) στην πρόσοψη και στον ναό.

Από την πρώτη εκείνη περιπετειώδη ανάβαση πέρασαν σαράντα πέντε χρόνια. Η περιγραφή της και, κυρίως, τα πολύτιμα ίχνη που συγκέντρωσαν από τη ζωή των ησυχαστών στο καλλιτεχνικά εμπλουτισμένο ιερό οικοδόμημα, αποτελούν το περιεχόμενο μιας πολύτιμης έκδοσης.

Ο τόμος «ΖΑΒΟΡΔΑ – Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα» των Γκόικο Σούμποτιτς και ιερομονάχου Ιουστίνου κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών (παραγωγή Grafostil, Κραγκούγεβατς). Αποτελεί τη 46η μονογραφία της Σερβικής Ακαδημίας για την οποία εργάστηκαν Ελληνες και Σέρβοι επιστήμονες με τον ελληνομαθή καθηγητή Γκόικο Σούμποτιτς, ιστορικό τέχνης, μέλος της Ακαδημίας Βελιγραδίου και Αθηνών. «Η Ελλάδα είναι η δεύτερη πατρίδα μου», λέει στην «Κ» μιλώντας για τη νέα έκδοση του Ινστιτούτου που έγινε με πολυπρισματική προσέγγιση αναδεικνύοντας το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα ως το σημαντικότερο των Βαλκανίων.

Το βιβλίο ήρθε ως θείο δώρο (χάρη και στη γενναιοδωρία του πρέσβη της Ελλάδος στη Σερβία, 2009-2013, Δημοσθένη Στωίδη) για το ιστορικό μοναστήρι. Αποτελεί ένα πολύτιμο τεκμήριο καθώς διασώζει μαρτυρίες και εικόνες που χάνονται. Το νέο υδροηλεκτρικό φράγμα του Ιλαρίωνα αλλοίωσε το τοπίο. Η κλειστή χαράδρα κάτω από την οποία ο Αλιάκμονας ακολουθούσε τη φιδίσια διαδρομή μετατρέπεται σταδιακά σε λίμνη. Το ασκηταριό, αναστηλωμένο σήμερα, απέκτησε νέα εύκολη πρόσβαση αποκτώντας ταυτόχρονα άμεση σύνδεση με το μοναστήρι στην κορυφή του λόφου. Βεβαίως οι επεμβάσεις έσβησαν σταδιακά την αρχική του ατμόσφαιρα.

Το ασκηταριό είχε την τύχη, όμως, να μελετηθεί νωρίς από δύο μελετητές που είχαν ήδη ασχοληθεί με τα ασκηταριά των Μετεώρων και της ευρύτερης περιοχής. «Αν αγνοείς τα Μετέωρα δεν μπορείς να κατανοήσεις την οργάνωση του χώρου και τους μηχανισμούς πρόσβασης στα ασκηταριά είτε με ανεμόσκαλα είτε με τροχαλίες, υπολείμματα της οποίας παρέμεναν ανέπαφα την εποχή που το προσεγγίσαμε», επισημαίνει ο ιερομόναχος Ιουστίνος. Το βιβλίο, εξηγεί, δεν προέκυψε αμέσως καθώς «την περίοδο εκείνη η προσοχή μας ήταν κυρίως στραμμένη σε άλλους ιερούς τόπους, πρωτίστως στα Μετέωρα. Αλλωστε, με την πάροδο του χρόνου οι γνώσεις μας επεκτείνονταν, επανεξετάσαμε σχολαστικά το υλικό, το εμπλουτίσαμε με ψηφιακές φωτογραφίες, σχέδια (Νίκολα Ντούντιτς, Ντράγκομιρ Τοντορόβιτς, Γιάννη Γκίκα) και χάρτες (Μιρέλα Μπούτιριτς).

Η διεπιστημονική συνεργασία δεν εστιάζεται μόνο στον κτήτορα και στο ομώνυμο ασκηταριό. Σκιαγραφεί τον παρά τον Αλιάκμονα μοναχισμό, ο οποίος «σχετίζεται με αυτόν του Αθω, της Θεσσαλονίκης, της Βέροιας, των Σερβίων και των Μετεώρων». Οι συγγραφείς συνεξετάζουν το θρησκευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο άνθησε ο μοναχισμός στην περιοχή (τουλάχιστον από τον 12ο αιώνα), τους μηχανισμούς ανάβασης των ερημιτών, την καλλιτεχνική επεξεργασία ξύλου που διασώζουν η σκαλιστή θύρα με σταυρούς του Γολγοθά και τμήματα αναλογίου με μοτίβο τον «ηράκλειο κόμβο». Καταγράφουν τις ενθυμήσεις των επισκεπτών από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα χαραγμένες στις τοιχογραφίες και περιγράφουν αναλυτικά τις εικονογραφικές παραστάσεις.

Στη λιτή απεικόνιση της πρόσοψης κυριαρχούν η μορφή του προστάτη Αγίου Γεωργίου με την παράσταση μαρτυρίου στον τροχό, η σκηνή της βαπτίσεως και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Το εσωτερικό του ναού φέρει δύο εικονογραφικά στρώματα. Το αρχικό (1462-63) κατά την κτητορική επιγραφή και το δεύτερο από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα.

Μέτρα προστασίας

«Η εποχή που άφησε μαρτυρίες στην αγιολογική γραμματεία, σε πολυάριθμα ασκηταριά και στην εντοίχια ζωγραφική τους στα ευρύτερα Βαλκάνια είναι ο 13ος και ο 14ος αιώνας» μας πληροφορούν οι συγγραφείς. Κτίσματά τους στο Κοσσυφοπέδιο (Korisa, Kratovo), στις όχθες των λιμνών Αχρίδας και Πρέσπας, στην κοιλάδα του ποταμού Iskar (Βουλγαρία), στην Αλεξανδρούπολη (Αβάντα), στα Μετέωρα και στον Κίσσαβο της Θεσσαλίας, στο Γηρομέρι Παραμυθιάς, στη Βαρνάκοβα Αιτωλοακαρνανίας, στον Λούσιο ποταμό της Αρκαδίας, στον Βροναμά Λακωνίας, δείχνουν την οργάνωση της ασκητικής ζωής στον ορθόδοξο κόσμο. Μέσα σε μια περίοδο αναγέννησης στον εκκλησιαστικό χώρο (16ος αιώνας) που εστιάζεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στα μεγάλα μοναστικά κέντρα (Αγιον Ορος, Μετέωρα) με οικονομική βοήθεια προερχόμενη κυρίως από τις παραδουνάβιες περιοχές, εντάσσεται και ο μοναχισμός στη κλεισούρα του Αλιάκμονα. Ο κοιμητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ μαρτυρεί εγκατάσταση πολυάριθμων μοναχών. Δυστυχώς βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσης. Τα μέτρα προστασίας επείγουν για την ανάδειξή του στο σπουδαίο μνημειακό σύνολο του άγνωστου μοναχισμού στον Αλιάκμονα.

Εφημερίδα Καθημερινή – ΓΙΩΤΑ ΜΥΡΤΣΙΩΤΗ