Περίπου 100 άνθρωποι διαφόρων ηλικιών, καθισμένοι σε αχυρόμπαλες, κάποιοι ντυμένοι με φούτερ κι άλλοι σκεπασμένοι με κουβέρτες, παρακολουθούσαν τον δημοσιογράφο Νίκο Ιωαννίδη και τον μουσικό Φώτη Μπατζάκα να εναλλάσσονται στο μικρόφωνο. Ο πρώτος παρουσίαζε περιστατικά από τη ζωή του Νίκου Καββαδία, ο δεύτερος με μια κιθάρα τραγουδούσε τα μελοποιημένα ποιήματά του. Για λίγο, σε αυτή τη βραδιά που ήταν αφιερωμένη στον Έλληνα ποιητή των «μακρυσμένων ταξιδιών», εμφανίστηκε και ο δεκαεξάχρονος Χρήστος Σούλιος με τη μελωδική φωνή του. Και πράγματι, ήμασταν σε μέρος μακρινό, ξεχασμένο στον χάρτη, στους Κομνηνάδες Καστοριάς, μόλις δύο χιλιόμετρα από την Αλβανία και έξι ώρες οδικώς από την Αθήνα. Αυτό το ακριτικό χωριό των 36 κατοίκων είναι σκαρφαλωμένο στα 920 μέτρα, στο οροπέδιο ανάμεσα στον Γράμμο και στο Βίτσι, βορειοδυτικά της Καστοριάς.
Εκείνο το αυγουστιάτικο Σάββατο με την πανσέληνο, η θερμοκρασία δεν ξεπέρασε τους 15 βαθμούς. Βρισκόμασταν στο υπό κατασκευήν οινοποιείο Abraam’s Garden, το οποίο τα τελευταία τέσσερα χρόνια διοργανώνει θερινές εκδηλώσεις με σκοπό να αναζωογονήσει το χωριό. Η νύχτα, με τα δεκάδες «λαμπιόνια» να στολίζουν τον ουρανό, έμοιαζε με χριστουγεννιάτικη γιορτή. Το 2012, δύο παιδικοί φίλοι, ο Κώστας Καπουργάς από τους Κομνηνάδες και ο οινολόγος Ανέστης Χαϊτίδης, μεγαλωμένος στη Γερμανία, αποφάσισαν να αναβιώσουν την αμπελουργία στην περιοχή, καθώς τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 οι κάτοικοι ξεπάτωναν τα αμπέλια, που κυρίως αποτελούνταν από την επιτραπέζια ποικιλία Ροζακί, κι έβαζαν σιτηρά. Το 2014, στο παλιό αμπέλι του παππού του Κώστα, του Αβραάμ, φύτεψαν 34 στρέμματα με βασικές ποικιλίες τις Μαλαγουζιά, Riesling, Κυδωνίτσα και Ξινόμαυρο.
Παράλληλα, ο Κώστας ξεκίνησε να αναπαλαιώνει, με πολλή προσωπική εργασία, όλα τα εγκαταλελειμμένα κτίσματα στο οικογενειακό αγροτόσπιτο, από τον αχυρώνα μέχρι το κοτέτσι και την αποθήκη με τα αγροτικά εργαλεία. Σήμερα, ο «Κήπος του Αβραάμ», με τα πέτρινα κτίρια, αποτελεί έναν μοναδικό χώρο πολιτισμού που σύντομα θα αποκτήσει άδεια εμφιάλωσης – για την ώρα τα κρασιά, περίπου 6.000 φιάλες τον χρόνο, εμφιαλώνονται σε ένα κοντινό οινοποιείο. «Το 2019 και το 2020 πήραμε τις πρώτες πειραματικές παραγωγές και το 2022 μπήκαμε κανονικά στην αγορά, πετυχαίνοντας και αρκετές εξαγωγές. Βέβαια, έχει απρόβλεπτους κινδύνους η ορεινή αμπελουργία, ακόμη μαθαίνουμε. Το 2023 χάσαμε όλα τα σταφύλια από παρατεταμένες βροχές κατά την ανθοφορία. Ό,τι απέμεινε στα τσαμπιά το έφαγαν τα κοτσύφια», περιγράφει ο Ανέστης, ο οποίος μαζί με τον συνεταίρο του διηγήθηκαν ιστορίες με αρκούδες και αγριογούρουνα που βολτάρουν στον αμπελώνα τους. Και δεν έμειναν μόνο σε αυτές.
Ο Κώστας, ένας πενηντατριάχρονος ερασιτέχνης φωτογράφος φύσης που σπουδάζει αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και διατηρεί ένα wine bar στην Καστοριά, όταν φύτευε τον αμπελώνα, ανακάλυψε ομαδικό τάφο με εκατοντάδες οστά και κάλυκες. «Υποθέτουμε ότι τα πτώματα ήταν από τις τελευταίες μάχες του Εμφυλίου. Φώναξα τον παπά του χωριού και τους κάναμε τρισάγιο», λέει καθισμένος στο καφενείο «Λεμονιά», το μοναδικό κατάστημα του χωριού, του οποίου το προηγούμενο όνομα ήταν «Το μικρό Παρίσι» – υπαρκτός σουρεαλισμός. Με μια φυσικότητα μας προτρέπει να στρέψουμε το κεφάλι μας στον ουρανό για να δούμε έναν φιδαετό. Η φύση οργιάζει, όπως οργιάζουν οι ζωντανές ιστορίες για τον Εμφύλιο, τους πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, το μεταναστευτικό ρεύμα των Αλβανών το ’90 και τα πρόσφατα καραβάνια των Σύρων.
Ο Κώστας, ένας πενηντατριάχρονος ερασιτέχνης φωτογράφος φύσης που διατηρεί ένα wine bar στην Καστοριά, όταν φύτευε τον αμπελώνα, ανακάλυψε ομαδικό τάφο με εκατοντάδες οστά και κάλυκες.
Τα οχυρά του Μεταξά
Δύο ημέρες στην περιοχή, ξεναγηθήκαμε από τον Κώστα στους Κομνηνάδες, στη Διποταμία και στο Χιονάτο, όλα προσφυγικά χωριά του Δήμου Ακριτών που προέκυψαν από την ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία το 1923. Τα πρώτα δύο είναι κατά βάση ποντιακά, το τελευταίο μικρασιατικό. «Οι πρώτοι κάτοικοι έφτασαν τον Σεπτέμβρη του 1923, κατάγονταν από την Τσιμερά της Αργυρούπολης του Πόντου. Έδωσαν το όνομα Κομνηνάδες για να τιμήσουν τους ιδρυτές του χωριού τους, που μάλλον προέρχονταν από τη γνωστή δυναστεία», εξηγεί ο Κώστας. Μαζί του κάθονταν οι ιδιοκτήτες του καφενείου, η Ειρήνη Καβάτα και ο Νώντας Αμανατίδης, ένα ζευγάρι πενηντάρηδων που ανέβηκαν συνειδητά στο χωριό προ εξαετίας. Μπορεί ο χειμώνας που ξεκινάει αρχές Οκτώβρη να είναι ζόρικος και πληκτικός, όμως δηλώνουν ευτυχισμένοι. Θερμαίνονται με ξυλόσομπες στους μείον είκοσι βαθμούς Κελσίου και κάνουν παρέα με τους λιγοστούς ντόπιους – αρκετοί συνταξιούχοι, μια χούφτα κτηνοτρόφοι και ένας δυο παραγωγοί που ανεβοκατεβαίνουν στην Καστοριά. Ο 25χρονος Δημήτρης Μιχαηλίδης μαζί με τον πατέρα του Γιάννη καλλιεργούν 700 στρέμματα, εκ των οποίων τα 300 είναι βιολογικά όσπρια, όπως ρεβίθια και γίγαντες, και τα υπόλοιπα μηδική για τους κτηνοτρόφους. Συνεργάζονται με τις μεγαλύτερες εγχώριες εταιρείες οσπρίων και προσλαμβάνουν εποχικούς εργάτες, όπως οι περισσότεροι στα μέρη τους, από την Αλβανία. Από παιδί στα χωράφια, ο Δημήτρης λατρεύει τους γίγαντες με λουκάνικο και αναπολεί τις βόλτες με το τρακτέρ στα κτήματα της συνοριογραμμής.
«Έχουμε ζήσει διάφορα σκηνικά, από αρκουδάκια να τρέχουν μπροστά μας μαζί με τη μαμά τους μέχρι γεράκι να αρπάζει φίδι από το έδαφος», αναφέρει. Μάλιστα, ο Κώστας μαζί με άλλους από τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Αλέξιος Κομνηνός» έχουν ανοίξει στο δάσος το «Μονοπάτι της αρκούδας», μια σηματοδοτημένη διαδρομή 1,8 χλμ. που αρχίζει από το χωριό και τελειώνει στον αμπελώνα. Περπατώντας κατά μήκος, συναντήσαμε ένα μερικώς ανατιναγμένο πολυβολείο της εποχής του Μεταξά, στο οποίο φωλιάζουν πολλά θηλαστικά, όπως ζαρκάδια κι ελάφια. Ακριβώς μπροστά του φαινόταν ένα μεγάλο περιμετρικό χαράκωμα, που είχε σκεπαστεί πλέον από χώμα, και λίγο παραπέρα, σχεδόν κάτω από τη γη, τα νέα οχυρωματικά έργα του ’80. Αναμνήσεις πολέμου.
Περπατώντας στο δάσος, συναντήσαμε ένα μερικώς ανατιναγμένο πολυβολείο της εποχής του Μεταξά, στο οποίο φωλιάζουν πολλά θηλαστικά, όπως ζαρκάδια κι ελάφια.
Απίστευτες οδύσσειες
Επιστρέφοντας στο χωριό, περνώντας από τον κάτω μαχαλά, στον οποίο είχαν εγκατασταθεί κυρίως τουρκόφωνοι Πόντιοι, πετύχαμε τον 42χρονο Νίκο Πανίδη να παίζει ποντιακή λύρα καθισμένος στο πορτ μπαγκάζ του αυτοκινήτου του. Στον δρόμο, παιδιά οδηγούσαν ανέμελα ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο. Χωριό της μάνας του οι Κομνηνάδες, είχε έρθει από το Βισμπάντεν της Γερμανίας όπου μένει, για να επισκεφθεί τους δικούς του. Μας τράταραν κέικ βατόμουρο και συνεχίσαμε προς το «Σπίτι του Παιδιού», όπου συναντήσαμε τέσσερα κορίτσια να ζωγραφίζουν με φόντο παλιούς σχολικούς χάρτες. Περάσαμε από το παλιό Δημοτικό Σχολείο, έδρα πλέον του Πολιτιστικού Συλλόγου, στην αυλή του οποίου στήνεται το ετήσιο αντάμωμα των χωριανών, και καταλήξαμε στο σπίτι του 78χρονου Θανάση Καλλιφατίδη με καταγωγή από την Τραπεζούντα. Εκεί ακούσαμε άλλη μία απίστευτη οδύσσεια.
Κάτω από μια κληματαριά, δίπλα σε παιδικές κούνιες και με την κόρη του Χριστίνα να κερνάει καρπούζι, τεντώσαμε τα αυτιά μας. «Η γιαγιά μου, Σοφία Αφεντουλίδου, είχε δύο κόρες. Εδώ ήρθε με τη μάνα μου το 1923, την άλλη της κόρη την έκλεψε ένας Τούρκος, τον οποίο τελικά αποκεφάλισαν ως προδότη. Η θεία μου παντρεύτηκε ξανά, αλλά είχαν χαθεί τα ίχνη της. Μια μέρα έρχεται ένας που ήξερε τουρκικά και προτείνει στη μάνα μου να στείλουμε μια επιστολή στον παλιό της γείτονα. Ο Τούρκος έλαβε το γράμμα, έγραψε τη νέα διεύθυνση της θείας μου και μαζί έστειλε πεσκέσι ένα κασόνι χουρμάδες και φουντούκια. Η μάνα μου στα 63 της χρόνια πήγε να συναντήσει την αδελφή της», αφηγείται βουρκωμένος o Θανάσης Καλλιφατίδης, ο οποίος αναφέρθηκε και στη μαζική εγκατάλειψη του χωριού που ξεκίνησε το 1947 και ολοκληρώθηκε δύο χρόνια αργότερα.
«Φοβόμασταν μήπως οι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού μάς πάρουν με τη βία “μέσα”, δηλαδή στο βουνό», συμπληρώνει. Αρκετοί από όσους «μάζεψαν» οι αντάρτες μετά την ήττα τους βρέθηκαν αργότερα ως πολιτικοί πρόσφυγες στο χωριό Μπελογιάννης στην Ουγγαρία, όπως κάποιοι συγγενείς του Κώστα. Αντίστοιχα γεγονότα συνέβησαν και στα άλλα δύο γειτονικά χωριά, με τον κόσμο να γυρίζει στα σπίτια του μετά το ’51. Στο Χιονάτο, του οποίου η πληθυσμιακή σύνθεση αποτελείται κυρίως από οικογένειες που έχουν ρίζες στην Αρτάκη της Μικράς Ασίας, φιλοξενηθήκαμε στο μοναδικό καφενείο. Στην πλάτη του υπήρχε ένα γήπεδο «5 x 5» αφιερωμένο στη χάλκινη Ολυμπιονίκη της κωπηλασίας Χριστίνα Γιαζιτζίδου, που κατάγεται από το χωριό. Κι εδώ οι ιστορίες, ανάμεσα σε τσίπουρα και μεζέδες, πηγαινοέρχονταν με αστραπιαία ταχύτητα. Πινγκ πονγκ Ιστορίας.
Σπηλιές και νάρκες
Ακούσαμε για μια αντάρτισσα που σκοτώθηκε στον Εμφύλιο κι έτσι ένα μέρος ονομάστηκε «Συναγωνίστρια». Ενημερωθήκαμε για τις σπηλιές όπου κρύβονταν οι ντόπιοι για να προστατευτούν από πάσης φύσεως βομβαρδισμούς, τις ονομαζόμενες «καγιάδες». Μάθαμε ότι παλιότερα στο χωριό είχαν σκοτωθεί τρία άτομα από νάρκες, αφού η κορυφή του Τριλόφου ήταν γεμάτη ναρκοπέδια. «Μέχρι πέρυσι έρχονταν ναρκαλιευτές και καθάριζαν το δάσος», σημειώνει ο πρόεδρος του χωριού και κτηνοτρόφος Λευτέρης Κεκίλογλου. Η δική του οικογένεια ήταν τουρκόφωνη και καταγόταν από τα βάθη της Ασίας. Ο εικοσιεξάχρονος γιος του, ο Μιχάλης, μένει μόνιμα στο χωριό και ασχολείται με το κοπάδι. Όνειρό του, να συνεχίσει τη δουλειά του πατέρα του. «Δόξα τω Θεώ, έχω αυτοκίνητο, όποτε θέλω είμαι Καστοριά», απαντά όταν τον ρωτάω πώς «σπάει» τη χειμωνιάτικη πλήξη στο χωριό.
Ανάμεσα στα περίπου 15 άτομα που βρήκαμε στο καφενείο, ήταν η 57χρονη Παρασκευή Ελευθερίου και η μεγαλύτερη κατά δύο χρόνια Σουμέλα Σκετέρη. Η πρώτη μεγάλωσε στο χωριό και το ’89 έφυγε για τη Γερμανία, η δεύτερη είναι νύφη από την κοντινή Οινόη και αντιπρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου. «Στην εποχή μου οι περισσότεροι παρατούσαν το σχολείο για να δουλέψουν στις γούνες, έραβαν στο σπίτι. Τα χρήματα ήταν πάρα πολλά. Μετά ήρθε η κρίση κι αναγκαστήκαμε να μεταναστεύσουμε», εξηγεί η Παρασκευή, αποτυπώνοντας την πλάνη μιας ολόκληρης γενιάς. Μικρή είχε βρει οβίδα από αεροπλάνο. Από την άλλη, η Σουμέλα, που έραβε κι εκείνη, μοιράστηκε μια ιστορία που φώτισε μια διαφορετική διάσταση στην ανταλλαγή των πληθυσμών. «Όταν το 1990-1991 η Αλβανία άνοιξε τα σύνορα, είχε μαζευτεί όχλος που διαμαρτυρόταν για να τους δώσουμε τα χωριά τους πίσω. Παρότι στο Χιονάτο ήμουν μάρτυρας ενός ζευγαριού Τούρκων που αναζητούσαν το σπίτι των προγόνων τους, εκτιμάμε ότι πολλοί μουσουλμάνοι της ανταλλαγής ήταν αλβανικής καταγωγής», εξηγεί. Η συζήτηση φτάνει και στον σύλλογο, όπου όλες οι συμμετέχουσες είναι νύφες από άλλα χωριά. Το πολιτιστικό καλεντάρι πλούσιο.
Μία ημέρα μετά τα Χριστούγεννα έχουν τη «γουρνοχαρά», την παραμονή των Φώτων ψέλνουν μικρασιατικά κάλαντα, στις Απόκριες oργανώνουν το πυρολατρικό έθιμο των «Μπουμπούνων», ενώ κατά τον Ιούλιο τιμούν τη γαστρονομική τους παράδοση μαγειρεύοντας μικρασιατικές γεύσεις. Εννοείται ότι ο δημοτικός ξενώνας που διαχειρίζεται ο σύλλογος γεμίζει σε όλες τις εκδηλώσεις.
«Αναβαν φωτιά με τα έπιπλα»
Το καφενείο όπου πραγματοποιήθηκε η πολύωρη κουβέντα ανήκει στην Κυριακή Νικολαΐδου με καταγωγή από την Τραπεζούντα, η οποία έφτιαξε σπιτικό στη Διποταμία, τέσσερα χλμ. βορειότερα του Χιονάτου. Η Κυριακή μαζί με άλλες τρεις γυναίκες είναι τα εναπομείναντα ενεργά μέλη του Γυναικείου Αγροτικού Συνεταιρισμού «Γεύσεις Ακριτών», ο οποίος συστήθηκε το 2013. Στο εργαστήριό του στην κεντρική πλατεία παράγουν με τα χέρια τους παραδοσιακά ποντιακά ζυμαρικά, όπως γιοχάδες και γαϊπάχ, και πίτες όλων των ειδών. Τα ζυμαρικά τους διατίθενται απευθείας από το εργαστήριο, οι πίτες διανέμονται σε μαγαζιά και ξενώνες κυρίως στην Καστοριά. «O νονός μου σκοτώθηκε από “νάρκα” όταν πήγαινε για ξύλα στο βουνό. Τη θεία μου την πήραν οι αντάρτες για δασκάλα κι ευτυχώς γύρισε», αφηγείται η Παρασκευή Γιαζιτζίδου, έτερο μέλος του συνεταιρισμού, η οποία σημειώνει ότι την τελευταία τριετία περνάνε από το χωριό «μπουλούκια Σύρων».
Τα ίδια είχαν ζήσει και στις αρχές του ’90 με τους Αλβανούς μετανάστες. «Στις αρχές ήταν ζόρικα, είχαμε και περιστατικά με πυροβολισμούς. Αρκετά βράδια άνοιγαν το εκκλησάκι κι άναβαν φωτιά με τα έπιπλα που έσπαζαν», θυμάται ο Πάρης Παλαπαΐδης, 47 ετών, μαχαιροποιός και σιδηρουργός. Στο εργαστήριό του, κάτω από το σπίτι του, τον πέτυχα να σφυρηλατεί ένα μαχαίρι από δαμασκηνό ατσάλι, την ανώτερη ποιότητα ατσαλιού. Η τέχνη του είναι μοναδική και γι’ αυτό στέλνει μαχαίρια σε όλο τον κόσμο. Ποιος θα το περίμενε ότι στην «άκρη του Θεού», στη Διποταμία των 450 κατοίκων, θα εντοπίζαμε έναν σύγχρονο Ήφαιστο!
Εντυπωσιασμένοι από τη διαδικασία σφυρηλάτησης συνεχίσαμε το οδοιπορικό μας. Περάσαμε από το μόλις τριών εβδομάδων κατάστημα «Μέντα και Λεβάντα», όπου ο Γιάννης και ο Βασίλης Δημητριάδης τυποποιούν αρωματικά και ιαματικά βότανα που συλλέγουν στον Γράμμο, χαζέψαμε τη θέα από το στρατιωτικό φυλάκιο της Διποταμίας και μιλήσαμε με τη Λίτσα Πουρσανίδου, η οποία μαζί με άλλους ντόπιους έχει συστήσει μια ΚοινΣΕπ με περιβαλλοντικό προσανατολισμό – σκέφτονται λόγου χάρη σε ορισμένα σημεία του δάσους να φυτέψουν οπωροφόρα για να βρίσκουν φαγητό οι αρκούδες, οι οποίες πλέον κυκλοφορούν κυριολεκτικά εντός των χωριών.
Ποιος θα το περίμενε ότι στην «άκρη του Θεού», στη Διποταμία των 450 κατοίκων, θα εντοπίζαμε έναν σύγχρονο Ήφαιστο!
Ο επίλογος έκρυβε άλλη μία έκπληξη. Πίσω στο «Abraam’s Garden», η μαμά του Κώστα είχε ξυπνήσει αχάραγα για να μας ετοιμάσει λαδόψωμο και πισία, επιβεβαιώνοντας για πολλοστή φορά αυτό που μας είπε ο Λευτέρης στο Χιονάτο: «Εδώ υπάρχει αληθινή φιλοξενία, έξω δεν μένει κανένας». Αλήθεια είναι. Σε αυτό το χωνευτήρι άγνωστων ιστοριών στην ακριτική Ελλάδα, όπου πήγαμε ως «ξένοι» να ψαχουλέψουμε παρελθόν και παρόν, δεν μας έλειψε τίποτα. Ακούσαμε μέχρι και Καββαδία, με καλό κρασί. Ανέστη, Κώστα, στην υγειά σας!
